Kudüs'teki Rum Cemaatine Ait Bir Defter: 10 Numaralı (Kamame) Kilise Defteri

Yıl 2012, Sayı: 37, 21 - 55, 01.08.2014

İhsan Satış , Muhammed Ceyhan

Öz

Divân-ı Hümâyûn defter serilerinden birini teşkil eden kilise defterleri, gayrimüslim cemaatlere ait kilise, sinagog, havra, mezarlık, okul ve yetimhâne inşasına, tamirine veya bunların genişletilmesine dair sadır olan fermanların kayıtlarını ihtiva etmektedirler. Başbakanlık Osmanlı Arşiv’inde 989 numaralı “Divân-ı Hümâyûn Defterleri Kataloğu”nda kayıtlı 1456- 1922 tarihleri arasındaki kayıtları ihtiva eden 10 adet kilise defteri mevcuttur. Bu seride 8, 9 ve 10 numaralı defterler Kamame adıyla kayıtlıdır. Osmanlı Devleti’nde gayrimüslimlerin sosyal, ekonomik ve hukuki durumları literatürde üzerinde çokça durulan konulardan birisi olmasına rağmen Türkiye’de henüz yayınlanmış bir kilise defteri mevcut değildir. Bu amaçla 10 Numaralı (Kamame) Kilise Defteri’nin yayınlanmasının faydalı olacağını düşündük. 10 Numaralı Kilise Defteri’nde, 636-1740 yılları arasında Kudüs’te başta Rum cemaati olmak üzere Hristiyan cemaatleri hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca defterde Kudüs Rum Patrikhanesi’nin yetki ve muafiyetlerine ilişkin önemli bilgiler de vardır. Osmanlı dönemi Kudüs Rum Patrikhanesi ile ilgili bilgilerin azlığı göz önüne alınacak olursa defterin önemi daha da artmaktadır.

Bilindiği gibi Osmanlı arşiv vesikalarında Osmanlıca imla ile yazılmış olan yabancı şahıs isimlerinin Latin alfabesiyle nasıl yazılabileceği önemli bir sorundur. Bu nedenle Osmanlıca imla ile yazılmış olan Kudüs Rum Patriklerinin isimlerini Latin alfabesiyle yazarken konuyla ilgili yabancı literatürdeki çalışmaları ve Kudüs Rum Patrikhanesi’nin internet adresindeki patriklik listelerini esas alarak, parantez içinde isimlerin Osmanlıcasını ve okunuşlarını verdik. Ayrıca defterde yer alan Arapça vesika da araştırmacılara kolaylık sağlaması amacıyla günümüz Türkçesine çevrilmiş olup diğer vesikalar aslına uygun olarak transkripsiyon kuralları çerçevesinde sadece transkrip edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kudüs , Gayrimüslimler , Kamame , Rum Cemaati

A Register Belonging to the Greek Orthodox Community of Jerusalem: The 10th (Kamame) Church Register

Öz

Among the Divân-ı Hümâyûn register series, the Church Registers (Kilise Defterleri) constitute a distinct group containing copies of imperial decrees (firmans) issued for the construction, repair, or enlargement of churches, synagogues, temples, cemeteries, schools, and orphanages belonging to non-Muslim communities. In the Prime Ministry Ottoman Archives, there exist ten such registers listed under entry no. 989 in the “Catalogue of the Divân-ı Hümâyûn Registers,” covering the years 1456–1922. Within this series, volumes 8, 9, and 10 are recorded under the title “Kamame.”

Although the social, economic, and legal conditions of non-Muslims in the Ottoman Empire have been extensively discussed in the scholarly literature, no Church Register has yet been published in Turkey. For this reason, we considered it beneficial to prepare and publish the 10th (Kamame) Church Register. This volume contains valuable information concerning Christian communities in Jerusalem—particularly the Greek Orthodox community—between the years 1636 and 1740. Moreover, the register provides significant data regarding the jurisdiction and privileges of the Greek Orthodox Patriarchate of Jerusalem. Given the scarcity of available sources on the Patriarchate during the Ottoman period, the historical value of this register is all the more pronounced.

As is well known, one of the main difficulties in working with Ottoman archival sources lies in the transliteration of foreign personal names written in Ottoman orthography into the Latin alphabet. Therefore, while transcribing the names of the Greek Patriarchs of Jerusalem recorded in Ottoman script, we followed both the relevant foreign scholarly literature and the official lists published on the website of the Greek Orthodox Patriarchate of Jerusalem, providing the Ottoman spelling and pronunciation of each name in parentheses. Furthermore, the Arabic document contained in the register has been translated into modern Turkish for the convenience of researchers, while the remaining documents have been transcribed in accordance with established transcription principles without translation.

Anahtar Kelimeler

Jerusalem , Non-Muslims , Kamame , Greek Orthodox Community

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri
• Bâb-ı Asafi Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Kilise Defterleri, No:8.
• Bâb-ı Asafi Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Kilise Defterleri, No:9.
• Bâb-ı Asafi Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Kilise Defterleri, No:10.
• Düvel-i Ecnebiye Kısmı Belgeleri, 27/2.
• Hatt-ı Hümâyûn, 526/25754.
• Hatt-ı Hümâyûn, 1516/47.
• Tapu Kadastro Arşivi
• Tapu Kadstro Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, Tapu Tahrir Defteri, No:112.
• Türk Tarih Kurumu
• Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Belge No: 2599; 2937; 2506; 2615; 3403.
• Araştırma-İnceleme Eserler
• AKYÜZ, Horiepiskopos Gabriyel, Kudüs Ziyareti, İstanbul 2006.
• AYDIN, Mehmet, “Hristiyan Konsillerine Genel Bir Bakış”, Belleten, LIV/209, Ankara 1990, s. 367-380.
• AYDIN, Mehmet, “Hristiyanlık”, TDV. İslam Ansiklopedisi, XVII., İstanbul 1998, s. 328-372. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, İstanbul 2000.
• BENLİSOY, Yorgo ve MACAR, Elçin, Fener Patrikhanesi, Ankara 1996.
• BUHL, F., “Kudüs”, MEB. İslam Ansiklopedisi, VI., İstanbul 1988, s. 952-964.
• DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 2009.
• DOWLING, Archdeacon, The Patriarchate of Jerusalem, Londra 1909.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn-i Battuta Tanci, Seyahatname, Haz. A.Sait Aykut, İstanbul 2005.
• EMMETT, Chad F., “The Status Quo Solution for Jerusalem”, Journal of Palestine Studies, XXVI/2, Kış 1997, s. 16-28.
• ERCAN, Yavuz, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988.
• ERCAN, Yavuz, “Osmanlı Devleti’nde Müslüman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi)”, Yeni Türkiye, VI/32, Ankara 2000, s. 336-406.
• ERCAN, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukukî Durumları, Ankara 2001.
• EROĞLU, Ahmet Hikmet, “Hristiyanların Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXXXI., Ankara 2000, s.310-325.
• Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zilli, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, IX., Haz. Yücel Dağlı-S. Ali Kahraman-Robert Dankoff, İstanbul 2005.
• F. van den Steen de Jehay, De La Situation Legale Des Sujets Ottomans Non-Musulmians, Brüksel 1906.
• FAYDA, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-i Müslimler, İstanbul 2006.
• FRAŞERLİ, Mehdi, Osmanlı Devleti’nde Kapitülasyonların Uygulanması (İmtiyâzât-ı Ecnebiyyenin Tatbîkât-ı Hâzırası), Haz. Fahrettin Tızlak, Isparta 2008.
• FRAZEE, Charles A., Catholics And Sultans-The Church And The Ottoman Empire, Cambridge University Press 1983.
• GIL, Moshe, A history of Palestine 634-1099, İbranice’den Çev. Ethel Broido, New York 1992.
• GÜL, Muammer, XI-XIII. Yüzyıllarda Kudüs, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elazığ 1997.
• GÜNDÜZ, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Konya 1998.
• HATTOX, Ralph S., “Mehmed the Conqueror, the Patriarch of Jerusalem, and Mamluk Authority”, Studia Islamica, S. 90, 2000, s. 105-123.
• HOPPE, Leslie J., “The Church of the Nativity: The Shrine to the Prince of Peace”, The Bible Today, XLVII., Eylül 2009, s. 341-347.
• Jerome Murphy-O’Connor, The Holy Land, New York 2008.
• John A. McGuckin, “Jerusalem, Patriarchate of ”, The Encyclopedia of Eastern Orthodox Christianity, I., Sussex 2011, s. 348-352.
• JOHNSON, Norman Scott, Franciscan Passions: Missions To The Muslims, Desire For Martyrdom And Institutional Identity In The Later Middle Ages, Ph.D, The University of Chicago, Chicago 2010.
• KATZ, Itamar ve KARK, Ruth, “The Greek Orthodox Patriarchate of Jerusalem and Its Congregation Dissent over Real Estate”, International Journal of Middle East Studies, XXXVII/ 4, Aralık 2005, s. 509-534.
• KENANOĞLU, M. Macit, Osmanlı Millet Sistemi-Mit ve Gerçek, İstanbul 2007.
• KILIÇ, Sami ve SATIŞ, İhsan, “Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre Hristiyan Cemaatlerin Kamame Kilisesi İle İlgili Tartışmaları”, History Studies- International Journal of History, III/3, Kasım 2011, s. 226-244.
• KITTO, John, Modern Jerusalem, Londra: The Religious Tract Society 1846.
• KURUVILLA, Samuel J., “The Politics of Mainstream Christianity in Jerusalem”, History Studies, Middle East Special Issue 2010, s. 199-225.
• KÜÇÜK, Abdurrahman, “Beytülahm”, TDV. İslam Ansiklopedisi, VI., İstanbul 1992, s. 86-88.
• Maher Y. Abu-Munshar, Islamic Jerusalem And Its Christians-A History Of Tolerance And Tensions, Tauris Academic Studies, London-New York 2007.
• MARRIS, Colin, The Sepulchre of Christ and the Medieval West (From the Beginning to 1600), New York 2005.
• MAZZA, Roberto, Jerusalem-From The Ottomans to The British, Londra-New York 2009.
• Mehmet Tevfik Biren’nin II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları, I., Haz. F. Rezan Hürmen, İstanbul 1993.
• NICAULT, Catherine, “Osmanlı Kudüs’üne Dönüş”, Kudüs 1850-1948, İstanbul 2001, s. 37- 94.
• ÖZCAN, Altay Tayfun, “Trifon Karabeynikov’un Seyahat Raporuna Göre XVI. Yüzyılın Sonlarında Kudüs”, Belleten, S. 270, Ankara 2010, s. 369-388.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I., İstanbul 1983.
• PAMUK, Bilgehan, “Osmanlılar Zamanında Rum-Ermeni Kiliseleri Arasındaki İlişkiler (Kudüs Örneği)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S: 16 (2001), s. 233- 257.
• PERI, Oded, Christianity under Islam in Jerusalem: The Question of the Holy Sites in Eearly Ottoman Times, Boston 2001.
• POLAT, İbrahim Ethem, Evliya Çelebi’nin İzinde-Kudüs Seyahatnamesi, Ankara 2011.
• Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi 1608-1619, Haz. Hrand D. Andreasyan, İstanbul 1964.
• ROBERT, M. A. Willis ve F. R. S., The Architectural History of Church of the Hold Sepulchre At Jerusalem, New York 1918.
• RUNCIMAN, Steven, A History of The Crusades-The First Crusade And The Foundation of The Kingdom of Jerusalem, I., New York 1995.
• SANJIAN, Avedis K., The Armenian Communities In Syria Under Ottoman Dominion, Harvard Universty Press, 1965.
• SATIŞ, İhsan, “8 Numaralı (Kamame) Kilise Defteri’nin Tanıtımı ve Fihristi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, V/21, Ordu 2012, s. 306-313.
• Senior, Efes mi, Kudüs mü? Hazreti Meryemin Mezarı veya Öldüğü Yer (Dormition), İzmir 1951.
• SEYFELİ, Canan, “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin İdari Yapısı: Ermeniler Örneği”, Milel ve Nihal İnanç, Kültür Ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, S. 2, Haziran 2005, s. 125-156.
• SONYEL, Salâhi R., Minorities And The Destruction of The Ottoman Empire, Ankara 1993.
• TANMAN, M. Baha, “Bir Fotoğraf Albümünün Penceresinden: Kudüs ve Gazze Sancaklarında Osmanlı Döneminin Sonlarında Yerleşimler ve Mimarlık”, Üç Kitaplı Kentler 19. Yüzyıl Fotoğraflarında Kudüs ve Kutsal Topraklar, Edr. Ekrem Işın, İstanbul 2008.
• TURAN, Sefer, Allah’a Ismarladık Kudüs, İstanbul 2007.
• TÜRE, İskender, Yabancı Şahıs İsimleri, İstanbul 2003.
• VINCENT, Hugues ve ABEL, F. M., Bethléem, Le Sanctuaire de la Nativité, Paris 1914.
• WARDI, Chaim, “The Question of the Holy Places in Ottoman Times”, Studies On Palestine During The Ottoman Period, Edr. M. Ma’oz, Kudüs 1975, s. 385-393.
• WARREN, Charles, The Temple Or The Tomb, Londra 1880.
• WILSON, Charles William, Golgotha and Holy Sepulchre, Londra 1906.
• YİTİK, Ali İhsan, “Hz. Meryem ve Efes-Meryemana Evi”, Fırat Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S. 5, Elazığ 2000, s. 55-70.
• Elektronik Kaynaklar
• http://www.jerusalem-patriarchate.info/en/patriarx_iero.htm, Erişim Tarihi 2013.
• SHOMALI, Qustandi, “Church Of The Nativity: History & Structure”, More Then Two Thousand Years In The History Architecture-UNESCO International Congress, 10-12 September 2001, http://www.unesco.org/archi2000/pdf/shomali.pdf, Erişim Tarihi 2013.