Osmanlı Kıbrısı'nda İslâmlaşma Tecrübeleri (1746-1801)

Yıl 2008, Sayı: 33, 45 - 84, 27.12.2008

Nuri Çevikel

Öz

Kıbrıs'ta 1571'de fethin ardından gerçekleştirilen birçok reformla ikili bir toplum yapısı ve idari mekanizma oluşturulmuştu. Bu yeni düzen 1878'de ada idaresinin İngilizlere devredilmesine kadar sürecekti. 300 yıldan fazla süren bu dönemde adada Müslümanlar ve çoğunluğunu Hıristiyanların oluşturduğu Gayrimüslimler arasında hayatın her safhasında değişik boyutlarda ilişkiler yaşanmıştır. Kültürler arası etkileşim olmuştur. Evlilikler yoluyla cemaatler arası kan bağları kurulmuştur. Bununla birlikte Kıbrıs'ta günümüze kadar, önceleri Müslüman-Hıristiyan, sonraları ise Türk-Rum şeklinde ifâde edilen kimlik ayrımı, farklılığı süre gelmiştir. Aynı rejim altında üç yüz yılda oluşturulan ortak hafıza ırkı, dili ve dini farklı iki milleti tek bir millete dönüştürmemiştir. Müslüman Türkler Hıristiyan Rumlara göre nüfus olarak çoğu zaman azınlıkta kalmalarına rağmen yönetimin Osmanlıların, yani Anadolu Türklerinin elinde olmasının bu konuda etkisi büyük olmuştur. Çoğunluk olmalarına rağmen Rumlardan bir kısmı evlilikler ve ihtidâ olayları nedeniyle Türkleşmiştir. 1878'den sonra Türklerin adada kontrolü kaybetmelerinden itibaren 1974'e kadar devam eden süreçte, Kıbrıs Türkleri Helen ve İngiliz kültürlerinin etkisi ve baskısı altında ve sahipsiz kalmalarına rağmen, özellikle yirminci yüzyılın ilk yarısında görülen kısmi dejenerasyon ya da "Rumlaşma" olayı bir yana, genel olarak kendi kimliklerini koruyabilmişlerdir. Aşağıda ele alınacak noktalar ve ortaya konulacak tespitler bu tarihi gerçekliğin ortaya konmasında aydınlatıcı olacaktır. Önce on sekizinci yüzyıla kadar adada devam edecek olan idari ve toplumsal yapının oluşturulması süreci ve on sekizinci yüzyıldaki durumu üzerinde durulacaktır. Daha sonra da, ilgili dönemde (1750-1800) yaşanılan ihtidâ olayları incelenecektir. Bu konuda dönemsel kıyaslamalarda da bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs , İslâmlaşma , İhtida , Rumlar

Experiences of Islamization in Ottoman Cyprus (1746–1801)

Öz

Following the conquest of Cyprus in 1571, a series of reforms were implemented, establishing a dual social structure and administrative mechanism. This new order was to continue until 1878, when the administration of the island was transferred to the British. During this period of more than three centuries, various forms of interaction took place in all aspects of life between Muslims and non-Muslims—the latter consisting predominantly of Christians. There was a notable degree of intercultural exchange, and blood ties were established between communities through intermarriage. However, in Cyprus, the distinction of identity—initially expressed as Muslim versus Christian, and later as Turk versus Greek—persisted up to the present day. The shared memory created under the same regime over three hundred years did not transform two peoples differing in race, language, and religion into a single nation. Although Muslim Turks generally remained a demographic minority compared to the Christian Greeks, the fact that the administration was in the hands of the Ottomans—that is, of the Anatolian Turks—played a significant role in this regard. Despite being the majority, some of the Greeks (Rum) became Turkified through intermarriage and conversion (ihtidāʾ). After 1878, when the Turks lost control of the island, and throughout the period lasting until 1974, the Turkish Cypriots, though left without effective protection and subjected to the influence and pressure of both Hellenic and British cultures, were generally able to preserve their distinct identity. Apart from certain cases of partial degeneration or “Hellenization” (Rumlaşma), particularly observable during the first half of the twentieth century, they largely maintained their communal integrity.
The points and findings to be discussed below will shed light on this historical reality. First, the process of forming the administrative and social structure that continued in the island up to the eighteenth century, as well as its condition during that century, will be examined. Subsequently, the conversion (ihtidāʾ) cases that occurred in the relevant period (1750–1800) will be analyzed, with comparative assessments between different time frames.

Anahtar Kelimeler

Cyprus , Islamization , Conversion (Ihtidāʾ) , Greeks (Rūm)

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• KBM: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi (İstanbul), A.DVN. KBM.:1/1-55.
• KBŞ: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi (İstanbul), A. DVN.KBŞ.: 1/1-59.
• MD 12, 17, 19, 21: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi (İstanbul), Mühime Defterleri.
• KŞS 16, 18, 19, 20, 21, 22, 40: KKTC Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Lefkoşa, KKTC.
• KKTC-MA, ŞS: 10/1 2: Bu KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi'nde (Girne) "Geçici Kayıt No: 10/1" künyesi ile kayıtlı Kıbrıs Şer`iye Sicili parçası.
• 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572), (1996). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Divân-ı Hümâyün Sicilleri Dizisi: IV, Yayın No: 33.
• Araştırmalar
• Alasya, H. F., (1977). Kıbrıs Tarihi ve Kıbrıs'ta Türk Eserleri. 2. Baskı . Ankara.
• Altan, M. H., (2000). Kıbrıs'ta Rumlaştırma Hareketleri. 2. Baskı. Lefkoşa: Milli Arşiv Yayınları No: 1.
• Bedevi, V., (1971). "Kıbrıs Şer'i Mahkeme Sicilleri Üzerine Araştırmalar", Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (15-19 Nisan 1969). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını, 139-156.
• Cin, H. - Akgündüz, A., (1990). Türk-İslâm Hukuk Tarihi. II . Cilt (Özel Hukuk). İstanbul, Timaş Yayınları.
• Cobham, C. D., (1908). Excerpta Cypria. Materials for a History of Cyprus. Cambridge.
• Çetin, O., (1994). Sicillere Göre Bursa'da İhtidâ ve Sosyal Sonuçları (1472-1909). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çevikel, N., (1997a). "1570-71 Türk Fethi ile Kıbrıs'ta Meydana Gelen Toplumsal Değişim Hakkında Bir Tahlil Denemesi", Journal for Cypriot Studies, 3/1. Gazimağusa (KKTC): Eastern Mediterranean University, 39-68.
• Çevikel, N., (1997b). "Osmanlı Türklerinin Kıbrıs'ı Fethinin (1570-71) Meşruiyeti Meselesi", Journal for Cypriot Studies, 3/4. Gazimağusa (KKTC): Eastern Mediterranean University, 357-399.
• Çevikel, N., (1999). "Muslim - non-Muslim Relations in the Ottoman Province of Cyprus (1750-1800)", The Great Ottoman - Turkish Civilization, V.II. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 428-437.
• Çevikel, N., (2000). Kıbrıs Eyâleti: Yönetim, Kilise, Ayan ve Halk (1750-1800) / Bir Değişim Döneminin Anatomisi. Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi Basımevi.
• Çevikel, N., (2000a). "KKTC Milli Arşivi Kıbrıs Şer`iye Sicilleri", Toplumsal Tarih Dergisi, 78, 8-22.
• Çevikel, N., (2006a). Kıbrıs'ta Osmanlı Mirası (1571-1960). 2. Baskı. İstanbul: 47 Numara Yayıncılık.
• Çevikel, N., (2006b). Kıbrıs: Akdeniz'de Bir Osmanlı Adası (1570-1878). İstanbul.
• Çevikel, N., (2006c). "18. Yüzyıl Osmanlısında Kıbrıs Ortodoks Kilisesi Mensuplarının ve Gayrimüslimlerin İstanbul'a Gönderdikleri Mahzarlar ve Arzuhâller", XVth Congress of Turkish History, 11-15 September 2006 - Ankara. Ankara: T.C. Atatürk Kültür ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu. (Basılacak)
• Çevikel, N., (2006ç). "Kuzey Kıbrıs Arşivleri ve Kıbrıs Araştırmaları", Türk Kültürü, Sayı: 515-516, Yıl: XLIV, 65-74.
• Çevikel, N., (2006ç). "Kıbrıs'ta Ortodoks Rum Liderliği Ve Gayrimüslim Tebaa İlişkilerine Dair Birkaç Not", Türk Kültürü, Sayı: 523-524, Yıl: XLIV, 325-332.
• Çevikel, N., (2007). "On altıncı Yüzyılda Osmanlı Devleti, Akdeniz Dünyası ve Kıbrıs'ın Fethi", Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 168, 159-178.
• Çevikel, N., (2007a). "Muslims and Dhimmîs (Non-Muslims) in the Ottoman Province of Cyprus (1750-1800)" Hamdard Islamicus, Vol. XXX, No. 2, April-June 2007, 49-59.
• Çiçek, K., (1992). "Zimmis (Non-muslims) of Cyprus in the Sharia Court, 1110/39 A.H./1698-1726 A. D.", (Unpublished Ph.D. Thesis). Birmingham: University of Birmingham.
• Dağlı, Y., - Üçer, C., (1997). Tarih Çevirme Kılavuzu, IV.-V . Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Develioğlu, F., (1995). Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lûgat: Eski ve Yeni Harflerle. 12. Baskı. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dündar, R., (1998). "Kıbrıs Beylerbeyiliği (1571-1670)", (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kayseri: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• El-heytemi, A., (...). Kur'an ve Sünnetten Delillerle İrtidat ve Mürtedin Hükmü, (Çev.: Halil Müftüoğlu). İstanbul: Hak Yayınları, No:8.
• Ercan, Y., (2001). Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler: Kuruluşundan Tanzimat'a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları. Ankara: Turhan Kitabevi.
• Erdoğru, M. A., (1997). "Kıbrıs Adası'nın 1831 Tarihli Bir Osmanlı Nüfus Sayımı", Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İnceleme Dergisi, Sayı: XII. İzmir.
• Erdoğu, M. A., (1999). "Osmanlı Kıbrısı'nda İhtidâ Meselesi (1580-1640)", Prof Dr. İsmail Aka Armağanı. İstanbul: Beta Basım Yayın, 163-170.
• Erdönmez, C., (2007). "Tanzimat Çağı'nda Kıbrıs'da Toplumlar arası İlişkilerin Dini Boyutu: İhtida", (Yayımlanmak üzere gönderilmiş, fakat henüz yayımlanmamış makale).
• Gazioğlu, A., (1994). Kıbrıs'ta Türkler. Lefkoşa: Cyrep.
• Heffenning, (1971). "Mürted, Murtadd", İslam Ansiklopedisi, C. VIII. İstanbul: 812-818.
• Hill, G. H., (1952). A History of Cyprus, I - IV. Cambridge: Cambridge University Pres.
• İnalcık, H., (1969). The Ottoman Policy and Administration in Cyprus After the Conquest. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• İnalcık, H., (1971). "Önsöz", Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (15-19 Nisan 1969). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını, IX-XIII.
• Jennings, R. C., (1986). "'The Population, Taxation and Wealth in the Cities and Villages of Cyprus According to the Detailed Population Survey (Defter-i Mufassal of 1572)", Journal of Turkish Studies, X, 175-89.
• Jennings, R. C., (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640. New York: New York Universitiy Press.
• Jennings, R. C., (1993a). "Divorce in the Ottoman Sharia Court of Cyprus, 1580-1640," Studia Islamica, LXXVIII, pp. 155-167. Bu makalenin çevirisi için bkz.: Jennings, R. C., "Kıbrıs Osmanlı Şer'iyye Mahkemesi'nde Boşanma, 1580-1640", (Çeviren: Nuri Çevikel). Çevikel, N., (2006), Kıbrıs'ta Osmanlı Mirâsı (1571-1960). İstanbul: 47 Numara Yayıncılık, 289-304.
• Jennings, R. C., (2006). "Lefkoşa", (Çev.: Erdoğru, M. A.). Doğumunun 65. Yılında Prof. Dr. Ahmet Özgiray'a Armağan: Tarihin İçinden. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 366-378.
• Köse, A., (1997). "The Assessment of Various Factors in the Spread of Islam During the Medieval Period", Turkish Journal of Islamic Studies, Issue: 1, İstanbul: ISAM / Türkiye Diyânet Vakfı İslam Araştşrmaları Merkezi, 65-90.
• Kurt, A. O., (2004). Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam'da Din Değiştirme. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Luke, H., (1969). Cyprus Under the Turks (1571-1878). London: Hurst.
• Orhonlu, C., (1971). "Osmanlı Türklerinin Kıbrıs Adasına Yerleşmesi (1570-1580)", Milletlerarası Bilinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (15-19 Nisan 1969). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını, 91-97.
• Özkul, A. E., (2006). "XVIII. Yüzyılda Kıbrıs Adasında İhtida Hareketleri", XlVth Congress of Turkish History, 11-15 September 2006 — Ankara. Ankara: T.C. Atatürk Kültür ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu. (Basıacak).
• Papadopoullas, T., (1965). Social and Historical Data on Population (1571-1881). Nicosia.
• Refik, A., (1926). "Kıbrıs ve Tunus Seferlerine Aid Resmi Vesikalar", DEFM (Darü'l Fünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası), V.
• Şeker, M., (2005). "Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre İhtidâ Etmenin Şartları — Tanzimat Sonrası Belgeler Işığında", Diyanet İlmi Dergi, C. 41, Sayı: 2, 71-86.
• Tabakoğlu, A., (1985). Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi. İstanbul: Dergah Yayınları.