İbnü'l-Cevzî'nin El-Muntazam Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler (H. 430 - 485 = 1038 - 1092)

Yıl 2005, Cilt: 26 Sayı: 30, 1 - 84, 30.12.2005

Ali Sevim

Öz

Dedesi Câfer b. Abdullah el-Cevzî'nin adından esinlenerek İbnü’l - Cevzî adıyla tanınmış olan Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed Cemalüddin el-Bağdadî, bilimle ilişkisi olmayan zengin bir ailenin çocuğu olarak 1116 yılında Bağdad’ta dünyaya gelmiştir. Çok küçük yaşta babasını kaybeden İbnü'l-Cevzî, amcasının destek ve yardımı, ayrıca, babasından kalan maddî servete sahip olması sonucunda, dönemin töresi uyarınca birçok seyahatler yaparak değerli bilim adamlarından çeşitli dersler almış, böyiece devrin değerli bilginleri arasında önemli bir yere sahip olma imkânını kazanmıştır. Daha sonra Bağdad’a gelip yerleşen İbnü'l-Cevzî, çeşitli medreselerde ders okutmak, camilerde ve diğer çeşitli mekânlarda kalabalık halk topluluklarına etkili vaazlar vermek ve eserler (300 kadar) yazmakl.a meşgul olmuştur. Hanheli mezhebine mensup olmasına rağmen hiçbir zaman sert düşünce ve hareketlerde bulunmamıştır. Abbasî halifelerinden el-Muktefî (1096-1160) ve el-Müstencid (1116-1 170)'in vezirliklerinde bulunmuş olan Avnüddin Ebu'l- Muzaffer Yahya b. Hubeyre (1096/97-1165), gerçek bir evlâdı gibi gördüğü Türk yetiştirmesi Hüsameddin Kızoğlu'nu İbnü'l-Cevzî 'nin kızı Râbia ile evlendirmiş ve bu evlenmeden ünlü tarihçi Şemsüddin Ebu'l-Muzaffer Yusuf dünyaya gelmiştir. İbnü'l-Cevzî, küçük yaşta babası ölen torunu Yusuf'un yetişip dönemin sayılı bir bilim adamı olmasında büyük çaba göstermiştir. Yusuf, dedesi İbnü’l - Cevzî'nin devrin ileri gelen bir bilgini olması dolayısıyla Sıbt İbnü'l-Cevzî (İbnü'l-Cevzî' nin torunu) lâkabım almıştır[1]. Ömrünü bilimsel çalışmalar yapmak ve etkili vaazlar vermekle geçiren İbnü'l-Cevzî, 16 Haziran 1201 'de Bağdad’ta vefat etmiştir.

Genellikle dinî eserler yazmış olan İbnü'l-Cevzî, tarih ve biyografi alanlarında da eserler kaleme almıştır. Bunlar arasında, makalemizin konusunu oluşturan el-Muntazam fi Tarihi'l- Mülûk ve'l-Ümem (Ya da Kitabu'l-Muntazanı ve Mültekatü'l-Multazam fi Ahbâri'l-Mülûk ve'l-Ümem) adlı eseri, genel bir vekayinâme olup hilkatten (Evrenin ve insanın yaratılışı) başlayıp 1179 yılına değin cereyan etmiş olan çeşitli olayları kapsamaktadır. Eser, yıl esasına göre düzenlenmiş olup olayların anlatımından sonra özellikle her yılda vefat eden değerli kimselerin (Bilim adamları ve siyasî kişilerin) biyografilerini ayrıntılı olarak içermektedir. Bu arada eserde, tabiî olarak Selçuklular tarihi ve özellikle onların Abbasi Halifeliği ile olan çeşitli ilişkileri hakkında da bilgiler yer almaktadır[2]. Biz, bu makalemizde, eserde yer alan Selçuklularla ilgili bilgileri, eserin Muhammed Abdülkadir Ata ve Mustafa Abdülkadir Ata tarafından yayınlanan (Beyrut 1992, 1995, indeks, İbrahim Şemseddin, Beyrut 1993-95 I-XVIII cilt) nüshasından yararlanarak ortaya koymaya çalışacağız. Şimdi bu bilgileri, öteki ilgili kaynak (Özellikle Sıbt'ın Mir'âtü'z-zaman adlı eserinden) ve araştırmalardan yararlanmak suretiyle yıl esasına göre ortaya koyup değerlendirmelerini yapmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

İbnü'l-Cevzî , El-Muntazam , Selçuklular

Information About the Seljuks in Ibn al-Jawzī’s Work al-Muntaẓam

Öz

Born in Baghdad in 1116, Abū’l-Faraj ʿAbd al-Raḥmān b. ʿAlī b. Muḥammad Jamāl al-Dīn al-Baghdādī—better known as Ibn al-Jawzī, a name derived from that of his grandfather Jaʿfar b. ʿAbd Allāh al-Jawzī—came from a wealthy family with no particular connection to scholarly pursuits. Losing his father at a very young age, Ibn al-Jawzī was able, thanks to the support and assistance of his uncle as well as the considerable wealth he inherited, to undertake numerous journeys in accordance with the scholarly tradition of the time and to study with eminent scholars. In this way, he acquired the opportunity to gain a respected place among the distinguished scholars of his age.

Settling later in Baghdad, Ibn al-Jawzī devoted himself to teaching in various madrasas, delivering influential sermons to large public audiences in mosques and other venues, and composing works—numbering around three hundred. Although he adhered to the Ḥanbalī school of law, he never displayed harshness in his views or conduct. ʿAwn al-Dīn Abū’l-Muẓaffar Yaḥyā b. Hubayra (1096/97–1165), who served as vizier under the Abbasid caliphs al-Muqtafī (r. 1136–1160) and al-Mustanjid (r. 1160–1170), regarded his Turkish-born protégé Ḥusāmeddīn Kīzoğlu almost as his own son and married him to Ibn al-Jawzī’s daughter Rābiʿa. From this marriage the renowned historian Shams al-Dīn Abū’l-Muẓaffar Yūsuf was born. Ibn al-Jawzī made great efforts in the upbringing and education of his grandson Yūsuf, who had lost his father at an early age, and ensured that he became one of the prominent scholars of his time. Because of his grandfather’s scholarly eminence, Yūsuf became known by the epithet Sibṭ Ibn al-Jawzī (“the grandson of Ibn al-Jawzī”). Ibn al-Jawzī, who spent his life engaged in scholarly work and delivering powerful sermons, died in Baghdad on 16 June 1201.

Although Ibn al-Jawzī primarily wrote religious works, he also authored studies in history and biography. Among these, the focus of our article, al-Muntaẓam fī Tārīkh al-Mulūk wa’l-Umam (also known as Kitāb al-Muntaẓam or Mulattaqaṭ al-Multazam fī Akhbār al-Mulūk wa’l-Umam), is a universal chronicle that begins with creation (the origin of the universe and humankind) and continues up to the year 1179. The work is organized on a year-by-year basis and, following the narration of events, provides detailed biographical notices of notable individuals—particularly scholars and political figures—who died in each respective year. Accordingly, the work contains information on the Seljuks, including their history and, especially, their diverse relations with the Abbasid Caliphate.

In this article, we aim to present the information concerning the Seljuks found in this work, using the edition published by Muḥammad ʿAbd al-Qādir Aṭā and Muṣṭafā ʿAbd al-Qādir Aṭā (Beirut, 1992–1995, with indices; Ibrāhīm Shams al-Dīn, Beirut 1993–95, vols. I–XVIII). We shall now attempt to set forth and evaluate this information on a year-by-year basis, drawing on other relevant sources—particularly Sibṭ Ibn al-Jawzī’s Mirʾāt al-Zamān—as well as modern research.

Anahtar Kelimeler

Ibn al-Jawzī , al-Muntaẓam , Seljuks

Kaynakça

• Heribert Busse, Chalif und Grosskönig, Die Buyiden im lraq (945-1055), Beirut 1969.
• İbnirl-Esir, el-Kâmil Fi’t-Tarih, IX, Beyrut 1966.
• Köymen, M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, I. Kuruluş Devri, TTK, Ankara 1989.
• Köymen, M. Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul 1976.
• lbnü'l-Kalânisi, Zeylü Tarihi, Dımaşk, Yay. H. F. Amedroz, Leyden 1908.
• Sevim, Ali - E. Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi. Siyaset, Teşkilat ve Kültür, TTK, Ankara 1995.
• Sevim, Ali, Anadolu'nun Fethi, Selçuklular Dönemi, Genişletilmiş 3. Baskı, TTK Yay., Ankara 2000.
• Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, 3. Baskı, TTK Yay., Ankara 2000.
• Sevim, Ali, Sıbt İbnül-Cevzî’nin Mir’âtü’z-zaman fi Tarihi'l-âyan Adlı Eserindeki Selçuklularla ilgili Bilgiler, I. Sultan Tuğrul Bey Dönemi, Belgeler, C XVIII/ S. 22, 1998, s. 1-90.
• Sevim, Ali, Sıbt İbnül-Cevzî’nin Mir’âtü’z-zaman fi Tarihi'l-âyan Adlı Eserindeki Selçuklularla ilgili Bilgiler, III. Sultan Melikşah Dönemi, Belgeler, C XX/ S. 24, 1998, s. 1-90.
• Sümer, Faruk, Arslan el-Besüsid, Türk Dünyası, Araştırmaları, İstanbul 1986.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara 1965.
• Yakut el-Hamavi, Şihabüddin Eba Abdullah, Mu'cemü'l-büldan, II, Yay. Ferid Abdülaziz el-Cundi, Beyrut-Lübnan.
• Zekeriya Kitapçı, Abbasî Hilafetinde Selçuklu Hâtunları ve Türk Sultanları, Konya 1994.