OSMANLI DEVLETİ’NDE ÇİÇEK HASTALIĞI İLE MÜCADELE: TAŞRA TELKİHHANELERİ

Yıl 2023, , 211 - 237, 01.07.2023

Başak Ocak , Abdurrahman Fatih Şendil

https://doi.org/10.33431/belgi.1255490

Öz

Çiçek, tarih boyunca insanlığın en yıkıcı hastalıklarından biri olmuştur. İngiliz bilim insanı Edward Jenner’in çiçek aşısını bulması ile bu hastalığın yeryüzünden silinmesinde ilk adım atılmıştır. Mikrobiyolojinin kurucularından Fransız bilim insanı Louis Pasteur’ün çalışmaları ile dünyada aşı uygulamaları da hız kazanmıştır. Mekteb-i Tıbbiye’den doktorların 1886’da Pasteur’ü ziyareti sonrası Osmanlı Tıbbında da mikrobiyoloji alanında yeni bir dönem başlamıştır. Bu ziyaretten birkaç sene sonra, 1892 yılında Osmanlı Devleti’nde, çiçek aşısı üretim merkezi Telkihhane-i Şahane kurulmuştur. Telkihhane-i Şahane’nin kuruluşu ile imparatorluk coğrafyasında yaşayan tüm insanların aşılanması hedeflenmiştir.Fakat ülkenin uzak noktalarına aşı yollamak ilk günden beri sorun oluşturmuştur. Bu sorunu aşmak ve ülkenin her yanına aşı gönderilmesini sağlamak için vilayetlerde yeni aşı üretim merkezleri kurma ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu ihtiyaç doğrultusunda 1890’lı yıllardan Birinci Dünya Savaşı’na kadar Osmanlı coğrafyasının uzak vilayetlerinde telkihhaneler açılmaya başlanmıştır. Bu telkihhaneler her ne kadar verimli çalışamasa da imparatorluğun uzak noktalarındaki insanların aşılanmasında önem arz etmektedirler. Bu taşra telkihhanelerinden genelde memur atanmasına ya da yaşanan sorunlara dair belgeler vesilesiyle haberdar olmaktayız. Bu telkihhanelerin ilk etapta her vilayette açılması planlanmışsa da çeşitli sebeplerden dolayı sadece birkaç vilayette açılabildiği görülmektedir. Yemen, Basra, Mekke, Medine, Bağdat, Suriye, Musul, Aydın telkihhaneleri arşiv vesikaları üzerinden açılışlarından haberdar olduğumuz başlıca telkihhanelerdir. Özellikle Yemen Telkihhanesi örneğinde görüldüğü gibi askeri hekimler bu telkihhanelerin kuruluşunda önemli rol oynamışlardır. Osmanlı tıp çevresi ve bürokrasisinin, tüm yetersizlik ve yetişmiş insan eksikliğine rağmen bu bölgelerde birer aşıevi kurmak ve halkı aşılamak için bir hayli uğraş verdiğini görmekteyiz. Bu çalışmamızda başta T.C. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi belgeleri olmak üzere birincil ve ikincil kaynaklara dayanarak taşra telkihhanelerini incelemeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Aşı, Aşıevi, Çiçek Aşısı, Telkih-i Cüderi, Telkihhane-i Şahane, Taşra Telkihhaneleri

Struggle Against Smallpox in Ottoman Empire: Provincial Vaccine Centers

Öz

Smallpox was one of the most devastating illness of the mankind throughout history. British scientist Edward Jenner’s discovery of the smallpox vaccine was the first step to the eradication of the illness. The vaccination practice accelerated with the studies of famous French scientist Louis Pasteur who is known as one of the founders of the microbiology. A new era has begun in microbiology at Ottoman medicine after physicians from medical school visited Pasteur at 1886. A few years later than this visitation, smallpox vaccine center namely “Telkihhane-i Şahane” was established in 1892 in Ottoman Empire. With the establishment of “Telkihhane-i Şahane” it was aimed to vaccine all the people living in the borders of the Empire. But it was a problem to send vaccines to every frontier of the country from the first day. In order to deal with this problem and provide vaccines to be conveyed every single part of the country, there needed to establish new vaccine centers in different provinces. Consequently new vaccine producing centers were established at the different parts of the state from 1890s to First World War. Even though these institutions could not properly work, they were important for vaccination at the country side of the Empire. We know about these provincial vaccine centers mostly from the archive documents which are related to assignment of an officer or a problem that was occurred during the establishment. We know about these country vaccination houses from the documents mostly related with an assignment or a problem which is faced during the establishment. At first it was planned to establish these vaccine centers in every province but because of various reasons they could be established only in a few provinces. Yemen, Basra, Mecca, Medina, Baghdad, Syria vaccine centers are the main ones we know about from archive documents. Especially as one can see in the example of Yemen Vaccine Centre, military physicians played a significant role at the establishment of these institutions. We witness the efforts of Ottoman medicine society and officials to establish vaccine centers in these provinces and make it available for the folks of the province despite the lack of educated people and financial sources. In this study we tried to study these provincial vaccine centers by examining mainly Ottoman Archive documents and also secondary sources.

Anahtar Kelimeler

Vaccine, Vaccine Center, Smallpox Vaccine, Telkih-i Cüderi, Telkihhane-i Şahane, Provincial Vaccine Centers

Kaynakça

• KAYNAKÇA I. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA)
• BOA. A.} MKT.MHM. 2/9.
• BOA. BEO. 264/19753; 3462/259597; 3727/279477.
• BOA. DH.İD. 47/15.
• BOA. DH.MKT. 120/21; 510/75; 568/54; 650/23; 660/71; 980/44; 1123/59; 1153/63; 1186/57; 1278/70;
• 1289/37; 2085/61; 2092/14; 2107/30; 2118/86; 2210/152; 2211/12; 2224/70; 2227/22; 2257/117; 2288/49;
• 2304/53; 2318/77; 2335/130; 2347/115; 2361/105; 2361/121; 2465/20; 2565/133; 2572/7; 2622/68; 2634/45;
• 2671/30; 2683/58;2690/14; 2695/64; 2698/36; 2726/5; 2763/83; 2877/88; 2905/68.
• BOA. DH. MUİ. 4/13; 7/62; 22/48; 29/13; 75/48; 114/34.
• BOA. İ.DH. 130/6652; 132/6782; 133/6861; 989/78067.
• BOA. İ.MMS. 131/5618.
• BOA. İ.SH. 5/13; 5/15.
• BOA. ŞD. 649/15; 2568/3.
• BOA. ZB. 316/100.
• II. Süreli Yayınlar Sıhhat
• III. Kitaplar Elhac Rıza Tahsin (1328), Mir’at-ı Mekteb-i Tıbbiye, İkinci Cilt, Dersaadet, Kader Matbaası.
• Düstur, 1. Tertip 5. Cilt, Ankara Başvekâlet Matbaası, 1937.
• KARAYAMAN Mehmet, (2008), 20. Yüzyılın İlk Yarısında İzmir’de Sağlık, İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi
• Kültür Yayını.
• MAGNER, Louis N. (2005), A History of Medicine Second Edition, Taylor and Francis Group.
• Rıfat Hüsamettin, Telkihhane-i Şahane’nin 1318 Senesine Mahsus İstatistik Risalesidir, Mekteb-i Tıbbiye
• Matbaası, Dersaadet, Sene-i Hicriye: 1321, Sene-i Maliye: 1319.
• Rıfat Hüsamettin, Telkihhane-i Şahane’nin 1320 ve 21 Senelerine Mahsus İstatistik Risalesidir, Dersaadet
• Mekteb-i Tıbbiye Matbaası, Dersaadet, Sene-i Hicriye: 1324, Sene-i Maliye: 1322.
• UNAT, Ekrem Kadri (1970), Osmanlı İmparatorluğunda Bakteriyoloji ve Viraloji, İstanbul, İstanbul
• Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları.
• ÜNVER, Süheyl (1948), Türkiye’de Çiçek Aşısı ve Tarihi, İstanbul, İsmail Akgün Matbaası.
• YILDIRIM, Nuran (2010), İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul, İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı
• İstanbul Üniversitesi Projesi No: 55-10.
• IV. Makaleler
• CANDEĞER Ümmügülsüm (2020), “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Çiçek Hastalığı (1923-1960)”,
• Tarihsel Süreçte Anadolu’da Çiçek, Ankara, ed. Şükran Köse, Fevzi Çakmak, Ahmet Çağrı Büke, Eren
• Akçiçek, Gece Kitaplığı, ss.95-106.
• DURUSOY, Raika (2003), “Çiçek Bir Eradikasyon Öyküsü (Mü?)”, Toplum ve Hekim, C. 18; S.5. ss.367-372.
• ELMACI, İrfan (2015), “Bilimsel ve Teknolojik Açıdan Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. Yüzyıldan XIX. Yüzyıla
• Çiçek Aşısı ve Kuduz Aşısı”, Belleten, C.76, S.285, ss.611-626.
• KARACAOĞLU, Emre (2019), “Telkihhâne-i Şâhâne’nin Kuruluş Sürecine Dair”, Tarih Araştırmaları Dergisi,
• Cilt:38, S.65, ss.197-250.
• KÜÇÜKUĞURLU, Murat (2020), “Osmanlı Devleti Döneminde Erzurum Ticaret Odası: Açılış ve İlk Faaliyetler”
• Erzurum Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 1, ss.7-23.
• SARI Nil, İZGÖER Ahmet Zeki, ERYÜKSEL Ahmet (2020), “II. Abdülhamid Döneminde Açılan Telkihhaneler (Aşı
• Evleri) ve Çiçek Aşısı Üretimi”, Afyon ve İstanbul Uluslararası Türk-İslam Tıp Tarihi ve Etiği Kongreleri (2018-
• 2019) Bildiri Kitabı, Konya. ss.15-27.
• UNAT, Ekrem Kadri (1970), “Osmanlı İmparatorluğunda Aşı ve Serum Hazırlama Müesseseleri”, Türk Tıp
• Âlemi Dergisi, İstanbul, Ayrı Baskı, Nisan-Haziran 1970, S.2, ss.144-156.
• ÜNLÜ Mucize, ALBAYRAK Zarife (2021), “Osmanlı Devleti’nde Çiçek Hastalığı Üzerine Bir Değerlendirme”, On
• Dokuz Mayıs Üniversitesi İnsan Bilimleri Dergisi, C.2, S.2, ss. 301-324.
• YILDIRIM, Nuran (1985), “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan
• Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.5, İletişim Yayınları, İstanbul, ss. 1319-1338.
• V. Tezler TOLUNAY, Orkun (2009), Türkiye’de Aşı Takviminin Tarihçesi, Tıp Tarihi ve Etik Yüksek Lisans Programı
• Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı.
• VI- Ekler Ek-1 Ek-2