LİLO LİNKE’NİN İZLENİMLERİ IŞIĞINDA BİR DEVRİM ŞEHRİ OLARAK SAMSUN

Yıl 2021, , 43 - 58, 01.01.2021

Ayşegül Kuş

https://doi.org/10.33431/belgi.777236

Öz

Modern Türkiye’nin kuruluşu ile birlikte siyasal toplumsal yapıda yaşanan köklü değişimler, geçmişten günümüze Batılı yazar ve araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Bu nedensiz değildir; Türk modernleşmesi, Osmanlı’nın Tanzimat sürecinden itibaren sosyal-kültürel ve siyasal anlamda Batılılaşmasını, Batı uygarlığına entegre olmasını temel alır. Bu yönüyle, bir ölçüde Türk toplumunun Doğu’dan Batı’ya yönelimine işaret eder. Bu bağlamda, Türk modernleşmesi ya da diğer bir deyişle batılılaşma hareketleri, Batı dünyasının ilgisini çekmiş; bu konuda oldukça geniş bir araştırma literatürü oluşmuştur. Söz konusu literatür, arşiv belgelerini kullanmakla birlikte, seyyahların anılarına, izlenimlerine, gezi ve gözlemlerine de büyük bir değer atfeder. Zira izlenimler, gezi notları, hatıratlar ve birincil elden gözlem materyalleri, çoğu kez arşiv belgelerinin soğuk ve resmi dilini aşarak, var olanın hem canlı bir betimini hem de kişisel bir perspektiften de olsa geniş bir analizini verir. Bu anlamda, seyyahların oluşturdukları materyallerden, Osmanlı’da başlayan batılılaşma hareketlerini ve Atatürk’ün inşa ettiği modern Türkiye’nin gelişimini izlemek ve batılılar üzerindeki etkilerini değerlendirmek oldukça ilgi çekicidir. Alman asıllı yazar ve gazeteci Lilo Linke, Nazi Almanya’sının baskıcı yönetiminden Londra’ya kaçmak zorunda kalan kadın bir seyyah olarak, 1935 yılında Türkiye’ye gelmiş, İstanbul’dan başlayarak Doğu illerini ve deniz sahilindeki Karadeniz illerini gezmiş; Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde kurulan yeni Cumhuriyeti ve bu Cumhuriyetin aydınlanma ruhuyla gerçekleştirdiği yenilik ve devrimlerin toplum üzerindeki etkilerini yakından gözlemlemiştir. Onun Türkiye’ye olan ilgisinin altında, Nazi Almanya deneyiminin olduğu da söylenebilir. Çünkü Türkiye Atatürk döneminde, Almanya’dan kaçan pek çok batılı bilim insanına kapılarını açmıştır. Lilo Linke’in, Allah Dethroned: A Journey Through Modern Turkey adlı yapıtı, modern Türkiye’de yaşanan siyasal devrimlerin ve kültürel dönüşümlerin, bir batılı kadın araştırmacı ve seyyahın gözünden biraz da şaşkınlıkla ifade edilmiş bir belgesi niteliğindedir. Bu şaşkınlık, söylemlerine de yansımıştır. Ona göre, Türk devrimi, Doğulu bir toplumun, din odaklı olarak yapılanmış bir kültürün, devrimci bir kadroyla nasıl modernize olduğunu ve modern değerlerin toplumca nasıl kabul gördüğünün önemli bir belgesi niteliğindedir. Yani Modern Türkiye, ona göre, Tanrı odaklı bir toplumdan, laik odaklı bir topluma geçişin örneğidir. O, bunu kitabının başlığına da yansıtır ve Atatürk devrimlerinin Tanrı’yı tahtından indirdiğini ima eder. Lilo Linke’in yapıtı, modern Türkiye’ye ve Atatürk devrimlerine yönelik betimlemelerle yetinmez, yer yer köklü analizler de yapar; bu açıkçası, onun Türkiye tarihine ilgi duyduğunu ve geziye çıkmadan önce Türk tarihiyle ilgili ayrıntılı araştırmalar yaptığını göstermektedir. Onun Modern Türkiye’ye dönük yaptığı canlı betim ve analizden bir devrim şehri olan Samsun da nasibini alır. Samsun, Kurtuluş savaşının ilk adımın atıldığı, Cumhuriyete ve devrimlere giden yolun temellerinin atıldığı; siyasal yönetimi, halkevleri, millet mektepleri, tütün fabrikası ve limanıyla modern kültürü ve değerleri kendisinde yansıtan en önemli Anadolu kentidir. Bu bilgilere sahip olarak Lilo Linke, kente özel bir önem atfeder, kentin o zamanki fiziksel görüntüsünü ortaya koyan resimlerinin yanında, şehrin ekonomik, sosyo-kültürel ve siyasal yaşamına da geniş bir yer ayırır. Verdiği bilgiler, dönemin Samsun’unun Atatürk devrimleriyle nasıl dönüştüğünü görmemize ve değerlendirmemize olanak sunar. İşte bu makale, Linke’nin söz konusu yapıtındaki 1930’lu yıllara ait Samsun izlenimlerine dayanmaktadır. Bu izlenimlerin analizi yoluyla, dönemin Samsun’unun ekonomisinin can damarını oluşturan kurumsal yapılar ile devrimleri halka yaymak için oluşturulan girişimlerin ortaya konulması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Modern Türkiye, Devrimler, Samsun, sosyo-kültürel yaşam

Samsun as a Revolution Town Under the Light of the Impressions of Lilo Linke

Öz

Along with the foundation of the Modern Turkish Republic the radical changes experienced in the social structure have drawn the attention of the Western writers and the researchers from past to the present time. It is not groundless; Turkish modernisation takes the basis of westernisation of the Ottoman culturally and politically from the Tanzimat period onwards, her integration into the Western civilisation. To some extent, it indicates the orientation of the Turkish society from the East to the West. In this context, the Turkish modernisation or in other words the westernisation movements have drawn the attention of the Western world and a large amount of the research literature has emerged in the Western world. In addition to making use of the archive documents, the aforemonetioned literature pays a great attribute to the memoirs, the impressions, travelogues and the primary observation materials as well. Because the observations, tavelogues and the primary observation materials not only give the vivid description of the thing that exists but also gives the analysis of it even if it is from the personal perspective. In this sense, from the materials written by the travelers it is highly striking to follow the Westernisation movements that started in the Ottoman and the develepment of the modern Türkiye founded by Atatürk and evaluate the effects it created upon the Westerners. As a woman traveler, Lilo Linke, German, the writer and the journalist, had to escape London from the oppressive ruling of the Nazi Germany and came to Türkiye in 1935, starting from İstanbul she visited the Eastern towns and the Black Sea towns on the coast and closely observed the newly-established Republic founded under the leadership of Atatürk and the effects of the the reforms realised by the enlighted spirit of the Republic upon the society. It can be said that her interest towards Türkiye stems from her experience in the Nazi Germany. Because during the period of Atatürk Türkiye opened her doors for most of the Western scientists who escaped from Germany. The work of Lilo Linke titled as Allah Dethroned: A Journey Through Modern Turkey modern is somewhat a document that surprisingly expresses the political revolutions and the cultural transformation experienced in Türkiye from the eye of a Western researcher and the traveler. This astonishment has reflected itself in her discourse as well. To her, the Turkish revolution is an important document how an Eastern society, the religously structuted culture has been modernised through a revolutionist staff and how the modern values have been adopted by the society. Namely, to her, the modern Turkey is an example of a transition from the God-based society to the secular based society. She also reflects this in the title of her book and she implies that the reforms of Atatürk dethroned the God. The work of Lilo Linke does not only focus on the description of the modern Turkey and the reforms of Atatürk, but also partly makes radical analyses, this clearly shows that she felt interest towards the Turkish history and she made a detailed research related to the Turkish history before she went on a trip. From her vivid description and anaysis, Samsun, a revolution town, also gets its share. Samsun, where the first step of the Independence war was taken and the foundations for the Republic and and the reforms were laid; the political administration, People’s Houses, the tobocco company and its port is the most important town that reflects the modern culture and its values in itself. Having this information, Lilo Linke gives a special importance to the town. Besides the photos that exhibit the physical image of the town at that time, she gives a detailed place to the economic, socio-cultural and political life of the town. The information she provides helps us to see and evaluate how Samsun at the time was transformed through the reforms of Atatürk.This article is based on the impressions of Lilo Linke in the aforementioned work in 1930’s. Through the analysis of these impressions, it is aimed to put forth the institutional structures that make up the heart of the economy of Samsun at the time and the attempts to spread the reforms to the public.

Anahtar Kelimeler

Lilo Linke, Samsun, revolutions, socio-cultural life, tical and ecomic structure

Kaynakça

• Akbulut, Dursun Ali, “Canik Müstakil Livasının Son Mutasarrıfı ve Samsun’un İlk Valisi Osman Bey”, İlkçağdan Cumhuriyete Samsun, ed.Cevdet Yılmaz, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2012, ss.227-255.
• Avcı, Cemal, “Harf İnkılabı ve Millet Mektepleri”, Mediterranean Journal of Humanities, III/1, 2013, ss.43-60.
• Boyacıoğlu, Ramazan, “Harf Devrimi ve Sağladığı Kolaylıklar”. ATAM Dergisi, 50/17, 2001, ss.429-450.
• Bozkurt, İlknur, B. Bozkurt, “Yeni Alfabenin Kabulü Sonrası Mersin’de Açılan Millet Mektepleri ve Çalışmaları”, ÇTTAD, 18-19 (8), 2009, ss.117-135.
• Bryer, Anthon and David Winfield, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Vol. I, Washington D.C 1985.
• Dığıroğlu, Filiz, “Samsun Ticaretinin Kurumsal Teşkilatı (1923-1950), Gelenekten Moderniteye Samsun, ed. Osman Köse, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2014, ss.231-258.
• Doğaner, Yasemin, “Atatürk Dönemi Türkiye’sinde Sosyo-Kültürel Değişim”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (ICANAS), c.8, 2007, ss. 235-260.
• Dönmez, Cengiz, “Atatürk ve Harf İnkılabı”. ATAM Dergisi, 79 /27, 2011, ss.37-70.
• Erler, Yavuz, “Samsun’da Tütün Üretimi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.4, sy.18, 2011, ss.230-247.
• Ertan, T. Faik, “Cumhuriyet Kimliği Tartışmasının Bir Boyutu: Soyadı Kanunu”, Kebikeç, sy.10, 2000, ss.257-258.
• Fındıkoğlu, Z. Fahri, “Soyadı Kanunu’nun Tatbikatı”, Çığır, sy.111,1941, ss.312-315 Gelenekten Moderniteye Samsun, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2014.
• Gökalp, Necati, Türk Basınında Soyadı Kanunu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996.
• İpek, Nedim, “Kuruluşundan Cumhuriyete Canik Sancak Merkezi samsun Şehri”, İlkçağdan Cumhuriyete Canik, ed. Cevdet Yılmaz, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2012, ss.163-226.
• Kılıç, F., Yeni Türk Alfabesinin Kabulü ve Öğretilmesinde Kullanılan Yöntemler-Araçlar, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara 2011.
• Linke, Lilo, Allah Dethroned, Constable Co. Limited, London 1937.
• Peyami Safa, Türk İnkılabına Bakışlar, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1988.
• Sarısaman, Sadık, “Taşrada Harf İnkılabının Uygulanışı (Afyonkarahisar örneği)”, AKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (Atatürk Özel Sayısı), 3 /8, 2006, ss.93-135. Strabon, Coğrafya (Geographika), Kitap XII, Bölüm I-II-III, çev.A. Pekman, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1969.
• Tellioğlu, İbrahim, “Samsuna Türk Yerleşiminin Tarihi Gelişimi”, Turkish Studies, 9/4, 2014, ss. 1107-1179.
• Tongul, Neriman, “Türk Harf İnkılabı”, Atatürk Yolu, (Mayıs-Kasım 2004), 33/34(9), 2004, ss.103-130.
• Toprak, Zafer, “Cumhuriyet’in Kilit Taşı: Harf Devrimi”, Toplumsal Tarih, sy.118, 2003, ss. 68-73.
• Tuğlacı, Pars, Osmanlı Şehirleri, Milliyet Yayınları, İstanbul 1985.
• Unat, F. Reşit, “Latin Alfabesi'nden Türk Alfabesi'ne”, Türk Dili, 23/2, Türk Dil Kurumu, Ankara 1953, ss. 721-734.
• Yılmaz, Cevdet, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Samsun Limanında Ulaşım ve Nakliyat”, İlkadımdan Cumhuriyete Millî Mücadele, (10-12 Mayıs 2007), ed. Osman Köse, Samsun İlkadım Belediyesi Eğitim ve Kültür Müdürlüğü Yayınları, Samsun, ss.581-595. Yılmaz, Cevdet, “Samsun Şehri, Kuruluş Yeri ve Kentsel Gelişim Özellikleri”,Samsun Sempozyumu, c. 2, (13-16 Ekim 2011), Samsun Valiliği Yayınları, Samsun ss.361-37