İKİ SAVAŞ ARASI DÖNEM TÜRK-AMERİKAN İLİŞKİLERİNE YENİ BİR SOLUK: CURTISS-WRIGHT ŞİRKETİ İLE YAPILAN İŞ BİRLİĞİ VE TÜRK HAVACILIĞINI GELİŞTİRME ÇABALARI

Yıl 2021, , 89 - 123, 01.01.2021

Atakan Esen , Sabit Çetin

https://doi.org/10.33431/belgi.822650

Cited By: 1

Öz

Birinci Dünya Savaşı henüz devam ederken, Amerika’nın, Almanya’ya savaş açması nedeniyle dolaylı olarak kesilen Osmanlı İmparatorluğu-Amerika Birleşik Devletleri (ABD) diplomatik ilişkileri, savaş sonrasında da uzunca bir süre rayına oturtulamamıştır. Özellikle Lozan Müzakereleri esnasında Türk-Amerikan heyetleri arasında imzalanan antlaşmaların Amerikan Senatosu’nda onaylanmaması, iki devletin ilişkilerini resmi kanaldan geliştirebilme imkânına ket vururken belirli bir süre ancak Amiral Bristol gibi tanınmış şahsiyetlerin çabalarıyla yol alınmaya çalışılmıştır. Mevcut durum, 1927 yılındaki nota teatisi [modus vivendi] ile kısmen çözülürken, ilk büyükelçilerin atanması ve sonrasında gerçekleştirilen diplomatik çabalar, iki devlet arasında ekonomik ve siyasal alanda yeni bir sürecin başlamasına katkı sağlamıştır. ABD ile olumlu ilişkilerin kurulmaya çalışıldığı bu süreç, Türkiye’nin aynı zamanda askeri ve sivil havacılık kabiliyetini geliştirmeye çalıştığı bir döneme tekabül etmiştir. Gerçekten de havacılığın önemi, henüz ilk dönemlerden itibaren anlaşılsa da özellikle maddi yetersizlikler ve on yıllık savaş dönemi nedeniyle esaslı düzenlemeler hayata geçirilememiştir. Yeni devletin kuruluş sürecinde havacılığa, hem önemli bir beka unsuru hem de ülkenin iç ve dış bağlantısını sağlayacak modern bir irtibat vasıtası gözüyle bakılmış ve bir program dahilinde geliştirilmesi için yoğun çaba sarf edilmiştir. Öte yandan uçak ve motor imalinin yurt içerisinde yapılmasından, havayolu taşımacılığının milli bir havayolu şirketince gerçekleştirilmesine kadar hayli kapsamlı ve önemli bir mali kaynak gerektiren bu programın o an için ancak bu konuda teknik deneyimi olan yabancı ortaklıklarla yürürlüğe sokulabileceği düşünülmüştür. Bu kapsamda Alman Junkers Flugzeugwerke A.G firması ile Kayseri’de bir uçak fabrikası tesis edilmiş, bazı Avrupalı havayolu şirketlerine ise ülkenin dış bağlantılı havayolu taşımacılığı için imtiyaz verilmiştir. Söz konusu girişimler, savaş sonrası Türk havacılığının gelişimi açısından son derece önemli birer kilometre taşı olmakla birlikte kalıcı olamamıştır. 1920’li yılların sonuna gelindiğinde Hükümet’in havacılık alanındaki yarım kalan işlerin tamamlanması adına mal ve hizmet arayışı, ilişkilerin hızla geliştiği bir süreçte gözlerin okyanus ötesine çevrilmesine yol açmış ve nihayetinde yapılan girişimler ilk meyvesini, Türk Hükümeti ile Amerikan Curtiss-Wright Şirketi arasında yapılan iş birliği anlaşması ile vermiştir. 23 Kasım 1931 tarihli anlaşma gereğince Kayseri Tayyare Fabrikasının Amerikalı uzmanların nezaretinde tekrardan faaliyete geçirilmesi, Amerika’dan sipariş edilen bir kısım uçağın imalat ve montaj işlemlerinin fabrikada gerçekleştirilmesi, ülkede motor üretim imkânlarının incelenmesi ve havayolu taşımacılığının yeniden düzenlenmesi konularında mutabakat sağlanmıştır. Sonraki süreçte anlaşmada belirtildiği gibi önce fabrikaya işlerlik kazandırılmış ardından da 1932 yılı içerisinde siparişi verilen ilk uçakların imalat/montaj ve muayene işlemlerine geçilmiştir. Bu esnada Şirket’in görevlendirdiği havayolu uzmanları ülkeye gelerek çalışmalarına başlamışlar ve bu çalışmalar doğrultusunda yine Şirket tarafından temin edilen uçak, pilot ve teknisyenler vasıtasıyla Türk Hava Postaları adına ilk yurt içi hava taşımacılığı seferleri düzenlenmeye başlamıştır. Curtiss-Wright Şirketi ile yürütülen, yaklaşık yedi senelik işbirliği süresince 54 uçak envantere dahil edilmiş, çalışanlara yurt içi/dışı eğitimler verilmiş ve sivil hava taşımacılığının temelleri atılmıştır. Bununla birlikte bir kısmı Şirket’in kendisinden, önemli bir kısmı da 1930’lu yılların ortalarına doğru değişen ekonomik ve siyasal konjonktürden kaynaklanan olaylar, Hükümet’i farklı tercihleri değerlendirmek durumunda bırakmış ve işbirliği son bulmuştur. Bu çalışmada, genellikle iki savaş arası dönem hava harp sanayisinin gelişimi bağlamında daha çok teknik yönüyle ele alınan Curtiss-Wright Şirketi ile yapılan iş birliği, aynı dönem iki ülke arasında gelişen ilişkiler açısından da irdelenerek konuya ilişkin bütüncül bir perspektif ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Curtiss-Wright Şirketi, Havacılık Sanayisi, Türk-Amerikan İlişkileri, İki Savaş Arası Dönem

A NEW BREATH FOR TURKISH-AMERICAN RELATIONS IN THE INTERWAR PERIOD: COOPERATION WITH CURTISS-WRIGHT COMPANY AND EFFORTS TO IMPROVE TURKISH AVIATION

Öz

While the First World War was still going on, The Ottoman Empire-United States of America (US) Relations were interrupted indirectly due to the US’s declaration of war against Germany and couldn’t be settled for a long time after the war. Due to the disaproval of agreements signed between Turkish-American delegations during the Lausanne Negotiations, two states were refrained from advancing their relations through the offical channel and for a certain period, only the efforts of well-known figures such as Admiral Bristol were attempted for the progress. Thanks to the note exchange [modus vivendi] in 1927, the current situation was partially resolved and with the appointment of the first ambassadors and subsequent diplomatic efforts, a new economic and political period started between the two states. The period which it is tried to establish positive relations with US, corresponds with the time that Turkey strive for improving military and civilian aviation capability. Indeed, although the importance of aviation has been understood from the first periods, fundamental regulations have not been implemented, especially due to financial insufficiency and the ten-year war period. During the establishment of the new state, aviation was regarded as both an important element of survival and a modern liaison tool that would ensure the country's internal and external connection, and intensive efforts were made to develop it within a program. On the other hand, it is thought that this program, which requires a very comprehensive and significant financial resource, from the production of aircraft and engines domestically to the realization of airline transportation by a national airline company, can only be implemented with foreign partnerships with technical experience in this field. In this context, an aircraft factory was established in Kayseri with German Junkers Flugzeugwerke A.G Company, and some European airline companies were granted concessions for the country's external airline transportation. Although these initiatives were extremely important milestones for the development of Turkish aviation after the war, they were not permanent. By the end of the 1920s, the Government's search for goods and services in order to complete the unfinished business in aviation led to a turning of eyes across the ocean at a time when relations were rapidly developing, and ultimately the initiatives made the first fruit of the business between the Turkish Government and the American Curtiss-Wright Company. Cooperation agreement has given. In accordance with the agreement dated November 23, 1931, a consensus was reached on the re-activation of the Kayseri Aircraft Factory under the supervision of American experts, the production and assembly of some aircraft ordered from the United States in the factory, the examination of engine production possibilities in the country and the reorganization of airline transportation. In the following period, as stated in the agreement, first the factory became operational and then the manufacturing / assembly and inspection procedures of the first aircraft ordered in 1932 were initiated. In the meantime, the airline experts assigned by the Company came to the country and started their work, and in line with these studies, the first domestic air transportation flights were started to be organized on behalf of Turkish Air Mail through the aircraft, pilots and technicians provided by the Company. During nearly seven years of cooperation with the Curtiss-Wright Company, 54 aircraft were included in the inventory, employees were provided with domestic/international training, and the foundations of civil air transport were laid. However, the events, some of which stemmed from the Company itself and a significant portion of the economic and political conjuncture that changed towards the mid-1930s, forced the Government to evaluate different preferences and the cooperation ended. In this study, the cooperation with the Curtiss-Wright Company, which is mostly dealt with technically in the context of the development of the aerial war industry in the interwar period is examined in terms of the relations between the two countries in the same period, and a holistic perspective on the subject is tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Curtiss-Wright Company, Aviation Industry, Turkish-American Relations, Interwar Period

Kaynakça

• T.C Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• 30.10.0.0 /1.3.1; 30.10.0.0/59.398.5; 30.10.0.0/59.398.10; 30.10.0.0/59.398.13; 30.10.0.0/60.404.11; 30.10.0.0/61.411.4
• 30.10.0.0/267.801.7; 30.10.0.0/267.801.17; 30.10.0.0/267.801.18; 30.18.1.2/4.37.19; 30.18.1.2/6.57.15; 30.18.1.2/9.14.1
• 30.18.1.2/9.15.2; 30.18.1.2/24.72.17; 30.18.1.2/41.92.3; 30.18.1.2/46.45.13; 30.18.1.2 /60.91.16; 30.18.1.2/68.78.1;
• 30.18.1.2 /71.10.19; 30.18.1.2/72.15.15; 30.18.1.2/72.16.10; 30.18.1.2/83.54.18
• The U.S. National Archieves and Records Administration (NARA)
• 867.248/31; 867.248/43; 867.248/48; 867.248/100; 867.248/102; 867.796A/2; 867.796A/3; 867.796A/5; 867.796/24
• 867.796 Curtiss/5; 867.796 Curtiss/7; 867.796 Curtiss/14; 867.796 Curtiss/15; 867.796 Curtiss/16; 867.796 Curtiss/17
• 867.796 Curtiss/18; 867.796 Curtiss/19; 867.796 Curtiss/22; 867.796 Curtiss/29; 867.796 Curtiss/33; 867.796 Curtiss/37; 867.796 Curtiss/38
• Türk Tayyare Cemiyeti Nizamname-i Esasisi (1341), Ankara: İktisat Matbaası.
• Akpınar, Deniz (2017), “Kayseri Tayyare Fabrikası”, Tarih Okulu Dergisi, S.31, s.203-233.
• Armaoğlu, Fahir (1991), “Amerikan Belgelerinde Lozan Konferansı ve Amerika”, Belleten, C. LV, S.213, 1991, s.483-527. (2017),Türk-Amerikan İlişkileri 1919-1997, İstanbul: Kronik Kitap.
• Arslan, Gürbüz (2018), “Diplomatik İlişkilerin Kesilmesinden Stratejik Ortaklığa Giden Süreçte Türk-Amerikan İlişkileri (1917-1945)”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, S.2, s.1-50.
• Aslan, Demo Ahmet (2014), “Tayyare Cemiyeti’nin Propaganda Faaliyetleri ve Tayyare Bayramları”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.14, S.3, s.141-150.
• Beyoğlu, Süleyman (2015), “Türk Havacılığının Doğuş Yılları”, Havacılık Tarihi Sempozyumu 13-14 Aralık 2012 İstanbul, Ankara: Hava Basımevi ve Neşriyat Komutanlığı, s.3-13.
• Braatz, Werner E. (1974), “Junkers Flugzeugwerke A.G. in Anatolia, 1925-1926: An Aspect of German-Turkish Economic Relations”, Tradition: Zeitschrift für Firmengschichte und Unternehmerbiographie, 19 Jahrg, Jahresheft, p.28-41
• Bulut, Semih (2010), Atatürk Dönemi Türkiye-ABD İlişkileri (1923-1938), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Deniz, Muzaffer (2018), “Başarısızlıkla Sonuçlanan Bir Girişim: Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ)”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.II, S.1, s.120-132.
• Dervişoğlu, Fatih (2014), “İstikbalini Göklerde Arayan Ülke ve Türk Havacılık Sahasında Alman Menfaatleri Işığında Bir Ortaklık: Tomtaş”, Cumhuriyet International Journal of Education, C.III, S.3, s.68-82.
• Dilek, Mehmet Sait (2005),“Amerikan Genelkurmay Başkanı Douglas MacArthur’un 1932 yılında Türkiye Ziyareti”, Atatürk Dergisi, C.4, S.4, s.149-162.
• Erenli, Muhterem (1985), “Atatürk ve Havacılık”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.2, S.4, s.215-244.
• Haytaoğlu, Ercan (2018), “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Ticari Havayolu Taşımacılığında İmtiyazlı İlk Şirket: Aero Espresso Italiana (1924-1935)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, S.28, s.75-109.
• Hazai, George (1995), “Macar Havacı Oszkar Asbôth’un Türk Havacılığına Ait Bir Projesi”, Çağını Yakalayan Osmanlı!: Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri (ed. E. İhsanoğlu ve M. Kaçar), İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İstanbul, s.491-495.
• Higham, Robin (1983), Hava Gücü Özlü Bir Tarih, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• İlmen, Süreyya (1947), Türkiye’de Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi, İstanbul: Hilmi Kitabevi.
• Kansu, Yavuz-Şensöz, Sermet-Öztuna, Yılmaz (2006), Havacılık Tarihinde Türkler 1, Ankara: Hv.K.K.lığı Hava Basımevi ve Neşriyat Müd.lüğü.
• Karacagil, Ö.Kürşad (2015), “Amerika’da Tek Kişilik Lobi: Vahan Cardashian (1883-1934)”, Gazi Üniversitesi Akademik Bakış Dergisi, C.8, S.16, s.95-120.
• Kaymaklı, Hulusi (2006), Havacılık Tarihinde Türkler 2, Ankara: Hv.K.K.lığı Hava Basımevi ve Neşriyat Müd.lüğü.
• Kline, Stuart (2001), “Rekortmenler Gazi’nin Huzurunda”, Uçak Teknisyenleri Derneği Dergisi (UTED), S.120, s.14-17 (2002), Türk Havacılık Kronolojisi, İstanbul: Dönence Basım ve Yayın Hizmetleri.
• Köse, İsmail (2014), “ABD’de Türk-Amerikan Lozan Antlaşması’nın (6 Ağustos 1923) Onay Tartışmaları ve Onay Taraftarlarının Yayınlamış Olduğu Kitapçık”, Erciyes Üniversitesi İİBF Dergisi, s.131-155.
• Kurt, Deniz-Pehlivan, Yavuz-Korkmaz, Erdal (2020), Kuruluşundan Günümüze Türk Hava Kuvvetleri Harekât ve Teşkilatlanma Tarihi 1923-1951, C.II, Ankara: Hava Basımevi ve Neşriyat Komutanlığı.
• Kurt, Emin (2018), Türk Hava Kuvvetlerinin Kuruluşunda Bağış ve Yardımlar (1911-1914), Ankara: Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kurter, Ajun (2009), Türk Hava Kuvvetleri Tarihi, C.I, Ankara: Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı.
• Leiser, Gary (2017), “John D. Cooper and His Demonstration of a Curtiss Flying Boat in Istanbul, 1914: The First American Aircraft Sold to Turkey, Turkish Historical Review, S.8, s.34-53.
• Nergiz, Abdullah (2019), Türkiye’nin Sivil Havayolu Taşımacılığının Gelişimi ve “Havayolu Devlet İşletme İdaresi” (1933-1956) Dönemi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Nikolajsen, Ole (2007), Turkish Military Aircraft since 1912, Scramble Dutch Aviation Society.
• Nikolajsen, Ole - Yılmazer, Bülent (2005), Ottoman Aviation 1909-1919.
• Trask, R.R (1964), “The United States and Turkish Nationalism: Investments and Technical Aid during the Atatürk Era”, The Business History Review, Vol. 38, No. 1, International Government-Business Issue, p.58-77.
• Özgiray, Ahmet (1999), “Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri Arasındaki Siyasi İlişkiler (1923-1938)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XV, S. 43, s.53-73.
• Paris, Michael (1991), “The First Air Wars-North Africa and the Balkans 1911-1913”, Journal of Contemporary History, Vol. 26, No. 1, p.97-109.
• Sander, Oral-Fişek, Kurthan (1977), ABD Dışişleri Belgeleriyle Türk-ABD Silah Ticaretinin İlk Yüzyılı (1829-1929), İstanbul: Çağdaş Yayınları.
• Soysal, İsmail (1977), “Türk Amerikan Siyasal İlişkilerinin Ana Çizgileri”, Belleten, C.XLI, S.162, s.257-276.
• Türkmen, Zekeriya (2013), “Türkiye’de Havacılık Teşkilatının Kuruluşunda Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa ve Döneminde Gerçekleştirilen Faaliyetlere Bir Bakış”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, 8-10 Şubat 2011, Ankara: Hava Kuvvetleri Komutanlığı, s.28-56.
• Şimşir, Bilal (1977), “Türk-Amerikan İlişkilerinin Yeniden Kurulması ve Ahmet Muhtar Bey’in Vaşington Büyükelçiliği (1920-1927)”, Belleten, C. XLI, S.162, s.277-356.
• Yalman, Ahmet Emin (1997), Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim-2, (Haz. E.Şadi Erdinç), İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A.Ş.
• Yavuz, Bige Sükan (1999), “Fransız Arşiv Belgelerinin Işığında Chester Demiryolu Projesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.24, 1999, s.527-561.
• https://www.britannica.com/technology/military-aircraft/Interwar-developments (erişim tarihi 01.10.2020).
• https://www.curtisswright.com/company/history/default.aspx (erişim tarihi 04.10.2020).
• https://www.flightglobal.com/flight-100-history-1919-1939/84424.article (erişim tarihi 01.10.2020).
• https://www.tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/2d2yy.htm (erişim tarihi 04.10.2020).