XIX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NE YAPILAN ÇERKES GÖÇLERİ (ÇERKES SÜRGÜNÜ)

Yıl 2017, Cilt: 2 Sayı: 14, 580 - 591, 01.07.2017

Hakan Altın

Öz

Kafkasya, yüzyıllar boyunca istilalara maruz
kalmış olsa da tamamen fethedilemeyen, bunun yanında birbirinden farklı pek çok
milletten, boydan ve topluluktan oluşan, kırktan fazla dilin konuşulduğu
heterojen bir yapıyı ifade etmektedir. Kafkasya’nın
yerli ve kadim bir halkı olan Çerkesler kendi bünyelerinde farklı boylardan
oluşmaktadır. Tarih boyunca çeşitli devletler tarafından Kafkasya üzerinde
hâkimiyet kurulmaya çalışılmış ancak başarılı olunamamış, Kafkas halkları özgür
şekilde kendi gelenekleriyle ve adetleriyle yaşamlarına devam etmişlerdir. Rusya’nın
hâkimiyet girişimleri sırasında Kafkas halkları tarafından yer yer direniş
hareketleri görülmüştür. Kuzeydoğu Kafkasya’da yer alan Dağıstan’da Şeyh Mansur
ile başlayan ve özellikle Şeyh Şamil döneminde önem kazanmasının ardından
Çeçenistan’da da destek gören kısmen Kuzeybatı Kafkasya’ya yayılma eğilimi
gösteren bu hareket “Müridizm Hareketi” olarak isimlendirilmektedir. Rus
istilalarına karşı vatan savunması şeklinde olan ve dini bir karaktere bürünen
Müridizm hareketi etkili olduğu süre zarfında Rus yayılmasına karşı önemli bir
nitelik göstermiştir. Nitekim Şeyh Şamil’in 1859 yılında Ruslara esir düşmesi
ile nihayete ermiş olan Müridizm hareketinin ardından Rusya doğudaki askeri
birliklerini batıya kaydırarak Çerkeslerin yaşadığı Kuzeybatı Kafkasya’ya hâkim
olmak istemiştir. 1860 ile 1864 tarihleri arasında 4 yıllık bir Çerkes
direnişinin ardından Çerkesler savaşı kaybetmiş ve yurtlarından göç etmeye
zorlanmışlardır. Savaş sırasında ve sonrasında gerçekleşen bu sürgün bir
trajedidir. Sürgünün çok büyük bir kısmı Osmanlı topraklarına gerçekleşmiş ve
yolda pek çok Çerkes yaşamını yitirmiştir. Göç ettirilen Çerkeslerin sayısı
Rusya ve Osmanlı Devleti kaynaklarına göre farklılık arz etmektedir.
Nihayetinde Çerkesler özgürlük savaşlarını kaybetmişler ve Ruslar tarafından
zorunlu göçe (sürgün) tabi tutulmuşlardır. Sonuç olarak Osmanlı Devleti’ne
gelen Çerkesler; Anadolu, Rumeli, Suriye, İsrail, Ürdün gibi yerlere devlet
tarafından iskân edilmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Kafkasya, Müridizm, Osmanlı Devleti, Çerkesler, Göç, Sürgün

Kaynakça

• ANONİM (2001), Çerkeslerin Sürgünü 21 Mayıs 1864, Ankara: Kafkas Derneği Yayınları.
• ASLAN Cahit (2006), “Bir Soykırımın Adı: 1864 Büyük Çerkes Sürgünü”, Ömer Engin Lütem, Uluslararası Suçlar ve Tarih, Ankara: Asam Yayınları, S. 1.
• BAĞ, Yaşar (2001), Çerkeslerin Dünü Bügünü, Ankara: Kafkas Derneği Yayınları.
• BAŞER, Alev Erkilet (2002), Ele Geçirilemeyen Toprak: Kuzey Kafkasya, Ankara: Fecr Yayınları.
• BERZEG, Nihat (1996), Çerkes Sürgünü, Gerçek Tarihi ve Politik Nedenleri, Ankara: Takav Matbaacılık.
• BETROZOV, Ruslan Çev. Orhan Uravelli (2009), Çerkeslerin Etnik Tarihi, Kafdav Bilimsel Araştırma Merkezi ve Yayıncılık İşletmesi, Ankara: Kalkan Matbaacılık.
• BEYDİLLİ, Kemal (2008), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt. 35, Ankara.
• BİCE, Hayati (1991), Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• DEMİRTAŞ, Mehmet (2009), Kırım Savaşı ve 93 Harbi Sürecinde Osmanlı Memleketine Gelen Göçmenlerin Sevk Ve İskânları, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı. 41, Erzurum.
• ERKAN, Süleyman (2001), “Dramatik Bir Sürgün Hikâyesi”, ANONİM, Çerkeslerin Sürgünü 21 Mayıs 1864, Ankara: Kafkas Derneği Yayınları.
• ESADZE, Semen (1999), Çerkesya'nın Ruslar Tarafından İşgali, Ankara: Kafkas Derneği Yayınları.
• HABİÇOĞLU, Bedri (1993), Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler, İstanbul: Nart Yayıncılık.
• KASUMOV, Ali, Hasan Kasumov (1995), Çerkes Soykırımı Çerkeslerin XIX. Yüzyıl Savaşı Tarihi, Ankara: Kafder Yayınları.
• KUMUK, Tuğan, Çev. Murat Papşu (2004), “Çerkeslerin Türkiye’ye Sürgünü”, PAPŞU Murat, Vatanından Uzaklara Çerkesler, İstanbul: Çiviyazıları Yayınları.
• ÖZKİRAZ, Ahmet, Mehmet Çetin (Temmuz, 2015), 1864 Çerkes Sürgünü Sonrası Anadolu’da Çerkes İskânı ve Osmanlı Devleti’nin Göçmenlere Karşı Politik Tutumu, Tesam Akademi Dergisi, Bursa.
• PAPŞU, Murat (2004), Vatanından Uzaklara Çerkesler, İstanbul: Çiviyazıları Yayınları.
• SARAY, Mehmet, Muzaffer Ürekli vd. (1988), Kafkasya Araştırmaları I, İstanbul: Acar Yayınları.
• SATIŞ, İhsan (2012), Kırım Savaşından Sonra Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler ve Şanlıurfa Yöresine İskânlar, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, İzmir.
• SAYDAM, Abdullah (1997), Kırım ve Kafkas Göçleri: 1856-1876, 16. Dizi, Sayı. 75, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YEL, Selma, Ahmet, Gündüz (2008), XIX. Yüzyıl’da Çarlık Rusyası’nın Çerkesleri Sürgün Etmesi ve Uzunyayla’ya Yerleştirilmeleri (1860-1865), Turkish Studies, Ankara.