MODERNLEŞME DÖNEMİNDE OSMANLI DİPLOMASİSİNDE GÖRÜLEN GELİŞMELER VE BUNUN OSMANLI HARİCİYE TEŞKİLATI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 18, 1625 - 1649, 01.07.2019

Resul Yavuz

https://doi.org/10.33431/belgi.549560

Öz

Osmanlı Devleti
devletlerarası ilişkilerinde, kuruluşundan itibaren 19. yüzyılın başlarına
kadar, batılı devletlerin uzun yıllar boyunca aralarında kullandıkları
karşılıklı diplomasiden yararlanma gereği duymamıştır. Devlet, gücünün zirvede
olduğu dönemlerde batılı devletlerin tüccar ve elçilerine verdiği aman statüsü
ile diplomasiyi tek taraflı şekilde kullanırken, ihtiyaç duyduğu durumlarda da
fevkalade olarak elçi statüsünde gerekli ülkelere kısa süreli elçiler
göndermişti. Ayrıca devletin geleneksel dış politikası, padişahın otoritesinde
Divan-ı Hümayunda belirlenirken, Reis’ül Küttap sadece divana bağlı katiplerin
reisi olarak görev yapmaktaydı ve dış politikada bağımsız olarak hareket etme
imkanına sahip değildi. Elçi kabulleri, törenler geleneksel uygulamalardan
kaynaklı olarak sürdürülmekteydi. Devlet, kurumları ile batılı tarzda reform
yapmadan evvel, İslam esasına göre dış politikayı yürütürdü. Devletin toprak
kaybetmeye başlaması ve ardından reform ihtiyacının doğması ile birlikte
Osmanlı yönetimi, batılı devletlere bakış açısını değiştirme zorunluluğu hissetmesinin
yanında, kurumsal yapısında da -başta hariciye olmak üzere- esaslı
değişiklikler yapma gereği duymuştur. Zaman içinde bu reformlara devletin
bekası olarak bakılmaya başlanmıştır. Özellikle III. Selim ve ardından gelen
II. Mahmut ve Tanzimat Dönemlerinde zihniyet değişikliği ile birlikte, hariciye
teşkilatında yapılan reformlarla Osmanlı diplomasisi ve dış ilişkileri yürüten
müesseseler, artık modern çağın ihtiyaçlarına göre şekillenirken devlet
yönetimi, diplomasiyi sorunlarını çözmede en önemli aygıt olarak kullanmaya
başlamıştı.

Anahtar Kelimeler

Hariciye, Reis’ül Küttap, Elçi, Tercüman, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• A) KİTAPLAR
• Aksan, Virginia, Savaşta ve Barışta Bir Osmanlı Devlet Adamı Ahmet Resmi Efendi (1700-1783), Çev. Özden Arıkan, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 1997.Akyılmaz, Gül, Osmanlı Diplomasi Tarihi ve Teşkilatı, Konya, 2000.Ayyıldız, Nigâr, II. Abdülhamit Dönemi Saray Merasimleri, Doğu Kütüphanesi Yay., İstanbul, 2008.Alikılıç, Dündar, Osmanlı’da Devlet Protokolü ve Törenler, İmparatorluk Seremonisi, Tarih Düşünce Kitapları, İstanbul, 2004.Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, 15. Baskı, Yapıkredi Yay., İstanbul, 2010.Findley, Carter V., Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform Babıali (1789-1922), Çev. Latif Boyacı, İzzet Akyol, İz Yay., İstanbul, 1994.Gönlübol, Mehmet, Uluslararası Politika, 2. Baskı, S. Yay., Ankara, (yy).Herbette, Maurice, Fransa’da İlk Daimî Türk Elçisi, Moralı Esseyit Ali Efendi (1797-1802), Çev. Erol Üyepazarcı, Özer Matbaacılık, İstanbul, 1997.İskit, Temel, Diplomasi, Tarihi, Teorisi, Kurumlar ve Uygulaması, İstanbul Bilgi Üniv, Yay., 5. Baskı, İstanbul, 2015.Karal, Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi, Nizam-ı Cedit ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), C. I, TTK Yay., Ankara.Kınlı, Onur, Osmanlı’da Modernleşme ve Diplomasi, İmge Yay., İstanbul, 2006. Kuran, Ercüment, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçinin Siyasi Faaliyetleri (1793-1821), Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara, 1968.Ortaylı, İlber, Osmanlı’da Değişim ve Anayasal Rejim Sorunu, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul, 2008.Unat, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, TTK Yay., Ankara, 1968.Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, TTK Yay., Ankara, 1984.Polatcı, Türkan, Osmanlı Diplomasisinde Oryantalist Memurlar, Akçağ Yay., İstanbul, 2013.Schmiede, H. Ahmed, Osmanlı ve Prusya Kaynaklarına Göre Giritli Ali Aziz Efendi’nin Berlin Sefaretnamesi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., 1980.Solnon, Jean-Français, Sarık ve İstanbulin, Çev. Ali Berktay, Doğan Yay., İstanbul, 2013.Şahin, M. Süreyya, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, Ötüken Yay., İstanbul, 1980. Tebly, Karl, Dersaadet’te Avusturya Sefirleri, Haz. Selçuk Ünlü, Turizm ve Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1988.Tuncer, Hüner, Eski ve Yeni Diplomasi, 4. Baskı, Ümit Yay., Ankara, 2005.Turan, Namık Sinan, İmparatorluk ve Diplomasi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2014.Tuncer, Hadiye-Tuncer, Hüner, Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler, 2. Baskı, Ümit Yay., Ankara, 1998.Withers, Robert, Büyük Efendi’nin Sarayı, Yeditepe Yay., İstanbul, 2010.Yıldırım, İbrahim, Osmanlı Devleti’nden Elçi Kabulleri, Kitap Yay., İstanbul, 2014.
• B) MAKALELERAhıskalı, Recep, “Reisül Küttap”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 34, 2007. Akpınar, Mahmut, “Osmanlı Hariciye Nazırları (1836-1922)”, Sosyal ve Beşerî Bilimler Araştırmaları Dergisi, Güz, 2015, S. 35, Aydın, Bilge, “Divan-ı Hümayün Tercümanları ve Osmanlı Kültür ve Diplomasisindeki Yeri”, Osmanlı Araştırmaları, C. XXIX, İstanbul, 2007.Bilim, Cahit, “Tercüme Odası”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM), 1/01, Ocak, 2015.Deringil, Selim, “II. Mahmut’un Dış Siyaseti ve Osmanlı Diplomasisi”, Sultan II. Mahmud’un Reformları Semineri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul, 1990.Fındley, Carter Vaughn, “Hariciye Teşkilatı”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 16, İstanbul, 1997.Hurewitz, J.C., “Ottoman Diplomasi and The European State System”, The Middle East Journal, Vol. 15, Washington, 1961İnalçık, Halil, “Reis-ül Küttap”, İslam Ansiklopedisi, C.11, İstanbul, 1979.İpşirli, Mehmet, “Merkez Teşkilatı, Osmanlı Diplomasisi”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Edi. Ekmeleddin İhsanoğlu, C.I, IRCICA Yay., İstanbul, 1994.Kurtaran, Uğur, “Karlofça Antlaşması’ndan sonra İstanbul’a Gelen Yabancı Elçilerin Ağırlanması ve Yapılan Harcamalar”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih, Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.37, S. 63, Ankara, 2018.………..., Uğur, “Karlofça Antlaşması’nda Venedik Lehistan ve Rusya’ya verilen Ahitnamelerin Genel Özellikleri ve Diplomatik Açıdan Değerlendirilmesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Araştırmaları Dergisi, C. 35, S. 60, Ankara, 2016.Macit, Muhittin, “Tercüme Odası”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 40, Y. 2011.Ortaylı, İlber, “Osmanlı Diplomasisi ve Dışişleri Örgütü”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.I., İletişim Yay., İstanbul, Y.Y. Show, Stanford J., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Geçiş: Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmut Dönemleri”, Çev. M. Faruk Çakır, Genel Türk Tarihi, C. 7, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 2002.Şakiroğlu, Mahmut H., “Tercüman”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul, s. 490.Turan, Şerafettin, “1560 Tarihinde Anadolu’da Yiyecek Maddeleri Fiyatlarını Gösteren İran Elçilik Heyeti Masraf Defteri”, Ankara Üniversitesi Dil, Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.XXII, S.1-2, Ankara, 1964.Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Tosyalı Ebubekir Ratıp Efendi”, Belleten, S. 153, C. 56, TTK Yay., Ankara, 1975 Yalçınkaya, M. Alaattin, “XVII. Yüzyıl: Islahat, Değişim ve Diplomasi Dönemi (1703-1789)”, Genel Türk Tarihi, C. 7., Edi: Hasan Celal Güzel, Ali Birinci, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 2002.
• C) TEBLİĞLERKoloğlu, Orhan, “Osmanlı Diplomasisinde Rumların Rolü ve Tanzimatla Birlikte Fransızcanın Yaygınlaşması”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Sempozyuma Sunulan Bildiriler (15-17 Ekim 1997, Yayına Haz. İsmail Soysal, TTK Yay., Ankara, 1999. Kuneralp, Sinan, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Sefirleri”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Ankara 15-17 Ekim 1997, TTK Yay., Ankara, 1997.Soysal, İsmail, Umur-u Hariciye Nezaretinin Kurulması”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Ankara 15-17 Ekim 1997, TTK Yay., Ankara, 1997. D) TEZLER
• Temelkuran, Tevfik, Divan-ı Hümayun Mühimme Kalemi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yeniçağ Tarihi Kürsüsü Mezuniyet Tezi, İstanbul, 1970.YAVUZ, Resul, Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan Sevr Barış Antlaşması’na Giden Süreçte Türk Diplomasi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlke ve İnkılapları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 2016, s. 4.