TÜRKİYE’DE KEMALİST BASININ GELİŞİM AŞAMALARI VE BİRİNCİ BASIN KONGRESİ (1935)

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 20, 2511 - 2535, 01.07.2020

Murat Turan

https://doi.org/10.33431/belgi.659169

Cited By: 1

Öz

Mustafa Kemal, Millî Mücadele’yi yürütecek kadroları oluştururken aynı zamanda bu mücadeleye destek verecek Anadolu basınının kurulmasını da sağlamaya çalışmaktaydı. Ankara, Millî Mücadele’nin ana merkezi olarak belirlenince, Kemalist basının oluşum süreci asıl olarak burada şekillenmeye başlamıştı. Millî Mücadele döneminde ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında Kemalist kadroları en fazla zorlayan konulardan biri, İstanbul basının Ankara karşıtı eylemleriydi. Ancak 1925’te başlayıp 1927’de sonlanan Takrir-i Sükûn sürecinde, İstanbul basınının etkisi büyük oranda azalmıştı. Bu sürecin ardından Türkiye’de kültürel anlamda büyük bir değişim süreci başlamıştı. 1930’lardan itibaren daha da hızlanan bu süreçte, Türk basınının üstlenmesi gereken görevler de belirlenmişti. Kemalist yönetim, basın kuruluşlarının inkılâp prensiplerine, devletin siyasetine ve milletin ihtiyaçlarına uygun hareket etmesini, devlet ile bir arada ve uyum içerisinde çalışmasını istemekteydi. Millî Mücadele’ye ve Cumhuriyet’in ilk yıllarına ait basın konusundaki deneyimler, 1931’de kabul edilen Matbuat Kanunu’nun içeriğini belirlemişti. 1931-1935 yılları, Kemalizm’in ideolojik ve kültürel olarak yerleşmeye başladığı dönemdi. Birinci Basın Kongresi, 1930’ların başından itibaren oluşan bütün bu gelişmelerin neticesi olarak ortaya çıkmış bir organizasyondu. Basın Genel Direktörlüğü ile gazeteciler arasında iş birliğinin elde edilmesini sağlamak, Türk basınının kültür yayma görevlerini yerine getirebilmesi için gereken şartları belirlemek, gazetecilik mesleğinin ilerleme yollarını saptamak amaçlanıyordu. Türkiye’nin ilk basın kongresi 1935’te Ankara’daki Dahiliye Vekâleti konferans salonunda yapılmıştı. İstanbul, Ankara’ya göre matbaa ve gazeteler konusunda daha ileri konumdaydı ve kongre burada düzenlenebilirdi. Ankara’nın tercih edilme nedeni, Kemalist Türkiye’yi en iyi temsil eden mekân olmasıydı. Birinci Basın Kongresi’nin ilk gününden son gününe kadar yapılan bütün konuşmalarda, Millî Mücadele’yi sembolleştiren unsurlar ve Kemalist yönetime ait öğeler ön plana çıkarılmıştı. Kongreye devlet bürokrasisinin ve CHP yönetiminin katılımı yüksekti. Kongredeki konuşmalarda, Kemalist yönetimin basına değer verdiği ve bu sebeple Kemalizm’e ait ideallerin tanıtılması ve toplumun kültürel eğitiminin yükseltilmesi konusunda gazetelerin yardımcı olması istenmekteydi. Kongrede tartışılacak konuların tespit edilebilmesi için işbirliği, kültür ve meslek komisyonları kurulmuştu. Bu komisyonların hazırladığı raporlarda gazete sayfalarının azaltılması, doğru, ciddi habercilik yapılması, halkın aydınlatılması ve kaliteli gazetecilik anlayışının yerleştirilmesi talep edilmekteydi. Üç gün süren kongredeki görüşmelerde, Türk Basın Birliği’nin kurulması, gazeteler arasındaki sayfa yarışının durdurulması ve nicelik gazeteciliğinden nitelik gazeteciliğine geçilmesi gibi öneriler öne sürülmüştü. Alınan karar gereğince İstanbul, Ankara, İzmir, Adana ve Trabzon’da Basın Birlikleri kurulmuştu. Bu birlikleri temsil edecek Türk Basın Birliği’nin kuruluşu ise 14 Temmuz 1938’de mümkün olabilmişti. Bu yıllar bütün dünyada ideolojik ayrışmaların yaşandığı dönemdi. Bütün devletler, ülke dışından gelecek saldırılara karşı kendi toplumunu koruma çabası içindeydi. Klasik liberalizmin zayıfladığı ve devlet otoritesini güçlendirilmeye çalışıldığı bu evrede, devletin müdahaleci yaklaşımı hayatın birçok alanında hissedilmekteydi. Basın teşkilatları da aynı şekilde devletin bu tür denetleyici yaklaşımından etkilenmişti. Türkiye’ye dışarıdan gelecek her türlü ideolojik müdahale önlenmeye çalışılırken, aynı zamanda Türk basınının Kemalizm çizgisinde yayın yapması istenmekteydi. Türk basınının, sınıf farkı gözeten devletlerdeki gibi partici ve ayırımcı olmadığı, kendini devrim ideallerine vermiş millî bir örgütlenme biçimi olduğu ifade edilmekteydi. Basın teşkilatlarının, Kemalist rejimin kendisinden bekleyeceği görevleri yapabilecek şekilde teşkilatlanması amaçlanıyordu. Gazeteciliğin belirli kurallara ve ölçülere göre yapılması, devletin dış politikasına zarar verecek yayınlardan uzak durması bekleniyordu. Toplumun yaşam biçiminin ve kültürel yapısının yükseltilmesi konusunda, basınının Kemalist rejim ile birlikte hareket etmesi istenmekteydi. Bu çalışmada, Kemalist basının Millî Mücadele yıllarında başlayıp, Cumhuriyet döneminde süren gelişim aşamaları ele alınıp değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tek parti yönetimi, Cumhuriyet, Kemalizm, Basın, Gazetecilik

THE FİRST PRESS CONGRESS AND ITS İMPORTANCE İN CONSTRUCTİON OF KEMALİST PRESS (1935)

Öz

During National Struggle process, some journalists included in İstanbul press wrote up articles that severely criticize the Ankara government. Ankara Government tried to found its own press structure in Anatolia in order to reply such criticism and to obtain public support. Experiences gained during such period determined the infrastructure of ruling power-press relations in Republican Period. According to viewpoint of Republican administration, Turkish press was different from the press types developing in other countries. Distinctive structural characteristics of Kemalism, which is the political regime of Turkey, are accepted as basic as the basic reason for such difference. Press organisation was evaluated under two categories: party press and free press. Party press was an organisation making self-criticism and acting according to the principles of the party. Free press consisted of organisations which meet information and learning needs of the society in the same line with Turkish Revolution. Single-party system did not consider liberal press organisations of the modern world as ideal models. Equivalent of modernisation in the field of press has turned into a more distinctive preference: Kemalist press.

Ideological structure of Republican press was originally realised after adoption of the Press Law on 1931. First press congress of Turkey was organised in May 25-27, 1935 in Ankara. The single-party system increased its power to interfere with the press after that congress. In this study, stages of transition from Republican press to Kemalist press and the effects of such stages on ruling power-press relations shall be included.

Anahtar Kelimeler

Single-party system, Republic, Kemalism, Press, Journalism

Kaynakça

• Kaynakça
• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Muamelât Genel Müdürlüğü Kataloğu (BMGM) Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu (CHP)
• Resmî Yayınlar
• Basın Yayın Genel Müdürlüğü, 60 Yılın Hikayesi (1980), Basın Yayın Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Birinci Basın Kongresi (1936), Basın Genel Direktörlüğü, Devlet Basımevi, İstanbul.
• Dünya Matbuatına Bir Bakış (1935), Basın Genel Direktörlüğü, Devlet Matbaası, İstanbul.
• Düstur, Üçüncü Tertip Cilt:12 (1931), No: 1881, Sayı:1867, 25 Temmuz, Başvekâlet Müdevvenat Matbaası, Ankara.
• İkinci Türk Basın Kurultayı (1976), Basın Yayın Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Basımevi, Ankara.
• İstiklal Mahkemeleri (Kanun, Gerekçe ve Genel Kurul Tutanakları) Cilt:1 (2015), TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları, TBMM Basımevi, Ankara.
• Resmî Gazete (1931), No: 1881, Sayı: 1867, 25 Temmuz.
• Resmî Gazete (1934), No: 2444, Sayı: 2713, 29 Mayıs.
• TBMM Zabıt Ceridesi (1931), Dördüncü Devre, 21. İnikat, 4 Temmuz.
• TBMM Zabıt Ceridesi (1931), Dördüncü Devre, 22. İnikat, 5 Temmuz.
• Yabancı Gözüyle Cumhuriyet Türkiyesi (1938), Dahiliye Vekâleti Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatı, Ankara.
• Parti Yayınları
• C.H.F. Nizamnamesi ve Programı (Fırkanın 10 Mayıs 1931’de toplanan üçüncü Büyük Kongresi tarafından kabul edilmiştir. Fırka teşkilâtı bürolarına mahsustur.), (1931) TBMM Matbaası, Ankara.
• C.H.P. Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası, 9-16 Mayıs 1935 (1935), Ulus Basımevi, Ankara.
• CHP Programı (Partinin Dördüncü Büyük Kurultayı Onaylamıştır Mayıs 1935), Ulus Basımevi, Ankara.
• C.H.P. Programı, Partinin Beşinci Büyük Kurultayının 1-Haziran-939 Tarihindeki Toplantısında Kabul Edilmiştir (1939), Ulus Basımevi, Ankara.
• C.H.P. Programı, Partinin VI. Büyük Kurultayının 14.VI. 1943 Tarihindeki Toplantısında Kabul Edilmiştir (1943), Ulus Basımevi, Ankara.
• C.H.P. Genel Sekreteri Recep Peker’in Söylevleri (1935), Ankara.
• C.H.P. Yedinci Kurultay Tutanağı (1948), Ankara.
• Cümhuriyet Halk Fırkası Kâtibiumumiliğinin Fırka Teşkilâtına Umumî Tebligatı, (Mayıs 1931’den Birincikânun 1932 nihayetine kadar) Cilt:1 (1933), Hakimiyeti Milliye Matbaası.
• Kitaplar
• ALP, Tekin (1936), Kemalizm, Cumhuriyet Gazete ve Matbaası, İstanbul.
• Ankara’da Yayımlanan Süreli Yayınlar Kaynakçası (1923-2015) (2016), Hazırlayanlar: Bülent Yılmaz, Nermin Avşar, Tolga Çakmak, Yasin Yazıcı, Vekam Yayınları, Ankara.
• ARIKAN, Zeki (1997), Tarihimiz ve Cumhuriyet, Muhittin Birgen (1885-1951), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (I-III) (2006), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
• (AYDEMİR), Şevket Süreyya (1932), İnkılâp ve Kadro (İnkılâbın İdeolojisi), Kadro Serisinden, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, Ankara.
• AYKUT, Şeref (1936), Kamâlizm, (Cumhuriyet Halk Partisi Programının İzahı), Muallim Ahmet Halit Kitap Evi, İstanbul.
• GÜNER, Zekai-Orhan Kabataş (1990), Milli Mücadele Dönemi Beyannameleri ve Basını, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• İNAN, Arı (1982), Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• İSKİT, Server Rifat (1939), Türkiye’de Matbuat Rejimleri, Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatı, Ülkü Matbaası, İstanbul.
• İSKİT, Server Rifat (1939), Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, Devlet Basımevi, İstanbul.
• İSKİT, Server Rifat (1943), Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Basın Yayın Umum Müdürlüğü, Ankara.
• KABACALI, Alpay (2000), Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa Basın ve Yayın, Literatür Yayınları, İstanbul.
• KOLOĞLU, Orhan (1993), Kuvayı Milliye’den Günümüze Türk Basını, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• NURETTİN, Vâlâ (2018), Bu Dünyadan Nazım Geçti, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul.
• ÖZTOPRAK, İzzet (1981), Kurtuluş Savaşında Türk Basını, İşbankası Kültür Yayınları, Ankara.
• ŞAPOLYO, Enver Behnan (1971), Türk Gazetecilik Tarihi ve Her Yönü İle Basın, Güven Matbaası, Ankara.
• TOPRAK, Zafer (2015), Türkiye’de Kadın Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• TÖR, Vedat Nedim (2010), Yıllar Böyle Geçti, Yapı Kredi Kültür Yayınları, İstanbul, 2. Baskı.
• TUNÇAY, Mete (1991), Tek Parti Yönetimine Yurtdışından Muhalefet Eden Bir Yayın Organı, Arif Oruç’un Yarın’ı (1933), İletişim Yayınları, İstanbul.
• UYAR, Hakkı (2011), Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Yayınları, İstanbul, 3. Baskı.
• Makaleler
• ACUN, Fatma (2009) Siyasi Tarihle İlgili Çalışmalar Üzerinde Bir Değerlendirme (1920-1938), Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü, Atatürk Dönemi, Cilt:1, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, s.133-137.
• AKANDERE, Osman (2018), Mütareke Dönemi İstanbul Basınında Kuva-yı Milliye Aleyhindeki Bazı Suçlamalar (Bolşevik, Sahte Milliyetperverlik, Asilik, Dinsizlik), Türk Basın Tarihi, Cilt:2, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, s.1063-1093.
• BALİ, Rıfat N. (2002), Tek Parti Döneminde Gazete Tirajları, Tarih ve Toplum, Mayıs, Sayı:221, s.18-19.
• ÇELEBİ, Mevlüt (2018), Cumhuriyet’in İlk Yılarında Sıradışı Bir Gazete: Halk Gazetesi, Türk Basın Tarihi, Cilt:2, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, s. 1167-1198.
• TURAN, Murat (2013), Tek Parti Döneminin İktidar Literatüründe Osmanlı Mirası, Tarih Okulu Dergisi, Yıl:6, Sayı:16, Aralık, s.79-116.
• TURAN, Murat (2017), Cumhuriyet Halk Partisi Teşkilatının Üçüncü Türk Dil Kurultayı’na Katılımı ve Devletin Müdahaleleri (1936), Toplumsal Tarih, Sayı:280, Nisan, s.56-65.
• ÖZDEMİR, Nuray (2018), Yeni Türk Alfabesi’nin Kabulü Sonrasında Türkiye’de Gazete Promosyonları, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 14, Sayı:28, Güz, s.135-162.
• ÖZLÜ, Zeynel (2018), 1920 İstanbul Matbuat Cemiyeti Kongresi’nin Türk Basının Gelişimindeki Rolü, Türk Basın Tarihi, Cilt:1, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, s.637-662.
• UYAR, Hakkı (1991), Serbes Cumhuriyet Gazetesi, Tarih ve Toplum, Sayı: 95, Kasım, s.46-50.
• UYAR, Hakkı (1992), Serbes Cumhuriyet Gazetesi Üzerine Bazı Düşünceler ve Tek Parti Yönetiminin Kurulması, Tarih ve Toplum, Sayı: 102, Haziran, s.50-52.
• UYAR, Hakkı (1997), 1930’larda Türkiye Basınında ‘Liberal’ Muhalefet: Ağaoğlu Ahmet’in Akın Gazetesi, Toplumsal Tarih, Sayı: 41, Mayıs, s.43-50.
• ÜSTÜN, Hasan (2011), Türkiye’de Gazete Dağıtımını Yaygınlaştırma Girişimleri (1930‐1945), İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı:34, Ekim, s.107-126.
• Gazeteler
• Ulus, 25 Mayıs 1935.
• Ulus, 26 Mayıs 1935.
• Ulus, 28 Mayıs 1935.
• Ulus, 29 Mayıs 1935.
• Yarın, 13 Mayıs 1931.
• Yarın, 27 Haziran 1931.
• Zaman, 25 Mayıs 1935.