HATAY SORUNU’NUN ÇÖZÜMÜNÜN İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ AVRUPA’DAKİ SİYASAL GELİŞMELER IŞIĞINDA DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 20, 2579 - 2594, 01.07.2020

Figen Atabey

https://doi.org/10.33431/belgi.712105

Cited By: 2

Öz

Hatay’ın bağımsızlığını elde etmesine giden üç yıllık sürecin başlangıcı, Fransa’nın 1936 yılında Suriye’ye bağımsızlık vereceğini açıklamasına dayanmaktadır. Misak-ı Millî sınırları içerisinde yer alan, İskenderun Sancağı (Hatay) 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Antlaşması ile Fransa’nın mandası altındaki Suriye sınırları içinde bırakılmış ve bu sancağa özel bir yönetim şekli tanınmıştır. 1921 Ankara Antlaşması’nın Sancak’a ilişkin hükümleri 1923 Lozan Barış Antlaşması’nın 3.maddesi ile de teyit edilmiştir. Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Hatay ismini verdiği İskenderun Sancağı, 1936 yılından itibaren Türk dış politikasının birinci derecede önemli meselesi hâline gelmiştir. 1936 yılında Fransa’nın Suriye bölgesindeki manda yönetimini kaldırarak, bölgeye bağımsızlık tanımaya karar vermesi üzerine Sancak’ta yaşayan Türklerin geleceğinin Suriye yönetimine bırakılması Türk Hükûmeti ve bölge halkı tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Zira Fransa, Suriye’den çekilirken Hatay da Suriye yönetimine bırakılıyordu. Türkiye, Hatay’ın bağımsızlığı için 1936 yılının Aralık ayında Milletler Cemiyeti nezdinde diplomatik girişimlerde bulunmuştur. Türkiye’nin kararlı tutumu bir süre sonra sonuç vermiş; İngiltere’nin de desteğiyle Türkiye ile Fransa arasında gerçekleştirilen görüşmeler neticesinde Hatay, 1937’de bir varlık, 1938 yılında ise bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkmıştır. Özellikle 1937-1938 yıllarında Hatay konusunda Türkiye ile Fransa arasında yaşanan kriz en üst seviyeye ulaşmıştır. Hatay meselesinin olumlu bir safhaya geçebilmiş olması her şeyden önce Gazi Mustafa Kemal Atatürk, ardından İsmet İnönü idaresinin azimli ve kararlı politikası ile uluslararası siyasi konjonktürün tamamen değişmiş olması sayesindedir. Bağımsız Hatay Devleti’nin anavatana katılmasını sağlayan süreç, 1939 yılı başı itibariyle Avrupa’daki siyasi gelişmelerden dolayı hız kazanmıştır. Türkiye’nin Hatay’ın anavatana katılması yönündeki nihai hedefi, 1939 Mart ayından itibaren Avrupa’da olayların savaşa doğru bir yön alması ve Batılı devletlerin Barış Cephesi çabaları dolayısıyla gerçekleştirilmiştir. İngiltere ve Fransa için Türkiye'nin stratejik konumu çok değerliydi; bu sebeple olası bir savaşta Almanya ve İtalya’ya karşı Akdeniz’de Türkiye’nin müttefikliği gerekliydi. 1930’lı yıllardaki İngiltere’nin yatıştırma politikasına rağmen Almanya’nın Mart 1939’da Çekoslovakya’yı işgali, ardından İtalya’nın Nisan 1939 ayında Arnavutluk’u işgali, İngiltere’yi bir takım karşı tedbirler almaya itmiştir. Türkiye ve İngiltere arasında 12 Mayıs 1939'da ortak bir beyanname imzalanmıştır. Bahse konu beyanname ile iki ülke, savaşın Akdeniz bölgesine yayılması hâlinde taraflar arasında karşılıklı yardım ve iş birliği konularında anlaştıklarını ilan etmiştir. 12 Mayıs 1939 tarihli Türk-İngiliz Ortak Beyannamesi Hatay sorunun çözümüne ilişkin bir dönüm noktası olmuş, bu durumda artık Fransa için Türkiye ile uzlaşmaktan başka bir yol kalmamıştır. Zira dönemin şartlarına bakıldığında Fransa’nın tek başına İngilizlerden ayrı bir politika izleyerek, Mihver devletlerini oluşturan Almanya ve İtalya ile karşı karşıya gelmesi mümkün görülmemektedir. Dönemin siyasi gelişmeleri zoraki olarak Fransa’yı Türkiye ile anlaşmaya zorlamış; ancak Fransa, Hatay konusunu asgari zayiatla atlatmayı, bazı hakları elinde tutmayı amaçlamıştır. Fakat Türkiye’nin kararlı tutumu, aynı zamanda Avrupa’daki savaş öncesi siyasi durum dolayısıyla şartlar, Türkiye’nin lehine gelişmiş ve İkinci Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde Hatay, anavatana katılmıştır. 17 Haziran 1939’da başlayan ve altı gün kadar devam eden Türk-Fransız görüşmeleri, 23 Haziran 1939 tarihinde Ankara’da “Türkiye ile Suriye arasında toprak sorunlarının kesinlikle çözümüne ilişkin” bir anlaşma imzalanmasıyla son bulmuştur. Fransa ile Hatay sorununun çözümü üzerine aynı gün öğleden sonra Paris’te Türk ve Fransız yetkililer arasında 12 Mayıs 1939 tarihli beyanname ile aynı mahiyette olan Türk-Fransız Ortak Beyannamesi imzalanmıştır. Sonuç itibariyle İkinci Dünya Harbi’nin hemen öncesinde Türkiye’nin dış politikasını İtalya ve Almanya gibi yayılmacı devletlere karşı İngiltere ve Fransa gibi statükodan yana yayılmacı karşıtı devletlerle işbirliği yönünde belirlediği görülmektedir. Bu suretle İkinci Dünya Harbi yaklaşırken Almanya ve İtalya’nın yayılmacı politikaları karşında Türkiye’nin jeopolitik önemini kavrayan Fransa, Hatay’ın Türkiye’ye katılmasına razı olmuştur. Çalışmanın ana materyalini, yerli ve yabancı arşiv belgelerinin yanı sıra konuya ilişkin başvuru eserleri oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İki Savaş arası Dönem, Hatay (İskenderun Sancağı) Sorunu

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri : Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA.) Fon No:30 10-0-0, Kutu No:224, Dosya No: 510, Sıra No:11. Fon No:30 10-0-0, Kutu No:224, Dosya No: 510, Sıra No:12. Fon No:30 10-0-0, Kutu No:225, Dosya No: 515, Sıra No:25.
• National Archives (NA)/ Londra-UK FO (Foreign Office) 371/23295 [Franco-Turkish Staff Conversations 17-23rd June, 1939]. FO 371/23300 E-5708 [Arrangement For the Final Settlement of Territorial Questions Between Turkey and Syria, 23rd June, 1939]. FO 371/23300 E 6532/91/44 [Proposed Franco-Turkish Alliance]. FO 371 -23293- E 3593/143/44 [Proposed Franco-Turkish Mutual Aid Pact]. FO 371 -23300- E 4664 [Franco-Turkish Agreement Regarding to the Hatay: Arab Attitude 28 June 1939]. FO 371/23300 E 5477/1142/44 [Franco-Turkish Relations]. Başvuru Eserleri : Ada, Serhan (2005), Türk-Fransız İlişkileri Çerçevesinde Hatay Sorunu (1918-1939), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayını. Akşit, Aptülahat (1991), Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, Ankara: TTK Basımevi. Atabey, Figen (2014), 1939 Türk-İngiliz-Fransız İttifakı, İstanbul: IQ Yayınları. Atabey, Figen (2015), “Hatay’ın Anavatana Katılma Süreci”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Volume:4/7, s. 192-209. Ataöv, Türkkaya (1965), Turkish Foreign Policy (1939-1945), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Ayın Tarihi, S.58, Eylül 1938, s.57-85. Dayı, Esin (2002), “Hatay Devleti ve Hatay’ın Anavatana Katılması”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.19, s.331-340. Gönlübol Mehmet-Ömer Kürkçüoğlu (2010), “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasına Genel Bir Bakış,” Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (Makaleler), , Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını. Gönlübol Mehmet- Sar Cem (1987), Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1973), C.I, Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları. Güçlü, Yücel (2001), The Question of the Sancak of Alexandretta. A Study in the Turkish-French-Syrian Relations, Ankara: TTK Basımevi. Hatipoğlu Süleyman, “Hatay’ın Türkiye’ye Katılması”, Türkler, C.16, s. 685-689. Jivkova Ludmila (1978), İngiliz-Türk İlişkileri (1933-1939), (Çev. F. Muharrem- F. Erdinç), İstanbul: Habora Kitabevi. Kurat, Yuluğ Tekin (1975), “Elli Yıllık Cumhuriyetin Dış Politikası (1923-1973)”, Belleten, S.154, s.265-308. Kocatürk, Utkan (1983), Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Kronolojisi, (1918-1938), Ankara: TTK Basımevi. Köni Hasan (1989), “Hatay Sorununa Yeni Bir Bakış”, Atatürk Yolu, S. 4, s. 535-539. Melek, Abdurrahman (1991), Hatay Nasıl Kurtuldu, Ankara: TTK Basımevi. Pehlivanlı Hamit- Sarınay Yusuf -Yıldırım Hüsamettin (1991), Türk Dış Politikasında Hatay, Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayını. Sarınay, Yusuf (2010), “Atatürk’ün Hatay Politikası-II (1938-1939”), Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (Makaleler), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, s.432-454. Soysal, İsmail (2000), Türkiye'nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), C.I, Ankara: TTK Basımevi. Soysal, İsmail, "Hatay Sorunu ve Türk-Fransız İlişkileri (1936-1939)", Belleten, S.193, s.79-110. Soysal, İsmail (1985), “Türk-Fransız Siyasi İlişkileri”, Belleten, S. 188, 1983, s.956-1044. Soysal, İsmail (1993), Türk Dış Politikası İncelemeleri İçin Kılavuz (1919-1993), İstanbul: Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı Yayınları. Sökmen, Tayfur (1992), Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar, Ankara: TTK Basımevi.