XIX. YÜZYIL SONLARI VE XX. YÜZYIL BAŞLARINDA ANTAKYA VE CİVARINDA GÖRÜLEN SALGIN HASTALIKLARA DAİR BAZI BULGULAR

Yıl 2021, Sayı: 21, 419 - 444, 01.01.2021

Öznur Çuha

https://doi.org/10.33431/belgi.769919

Öz

İnsanlık tarihi boyunca ortaya çıkan salgın hastalıklar toplumları ve devletleri başta sağlık olmak üzere psikolojik, sosyal, kültürel, dini, ekonomik ve askeri açıdan olumsuz etkiledi. Asya ve Avrupa’dan sonra da Osmanlı topraklarında görülen veba ve kolera salgınından binlerce insan yaşamını yitirdi ve bu nedenle diğer devletler gibi Osmanlı Devleti’de salgınlar için gerekli tedbirleri alarak salgınları engellemeye çalışmıştı. Salgın görülen yerlere hemen doktor ve sağlık personeli sevk eden Osmanlı, başta İstanbul olmak üzere karantina uygulaması başlattı ve Avrupa’dan alanında uzman doktorları ülkeye davet etti. Karantina meclisleri ve tahaffuzhaneler ile hıfzıssıhha komisyonları teşkil ederek, salgınlar hakkında da risaleler ve kitapçıklar bastırıldı. Uygulamalar ve salgınlara karşı alınması gereken önlemleri de Tâkvim-i Vekâyi ile halka bildirdi. Salgın görülen kentlerden de salgınlardan ölenler ve hasta olanlar hakkında günlük raporlar istendi
Osmanlı’nın önemli kentlerinden olan Antakya’nın geçiş noktasında ve İskenderun Limanına sahip olması şehre olumlu katkı sağlasa bu özelliği salgın hastalıkların kentte ortaya çıkmasına neden oldu. Bu nedenle kent ve civarında veba ve kolera salgınları yaşandı ve bu salgınlardan çok sayıda insan öldü. Ayrıca bu salgınlardan askeri birliklerde etkilendi. Bununla birlikte bölgede ortaya çıkan mezkûr salgınların bazen aynı anda bazen ise farklı dönemlerde ortaya çıkması salgının şiddetinin de dönemsel ve coğrafi olarak farklılık göstermesine yol açtı. Örneğin; 1890 yılı Kasım ve Aralık aylarında Antakya ve civarında kolera salgınından ölenlerin sayısı, 1891 Haziran ve Temmuz aylarında ölenlerden daha az idi. Ayrıca Hac veya umreden dönenlerinde şehre gelmesi salgının diğer bir nedeni idi. İskenderun Limanına gelen bir gemide salgını şehre getirmişti. Devlet diğer kentlerde olduğu gibi Antakya ve çevresinde de salgın görüldüğü andan itibaren gerekli önlemleri aldı. Buralara salgın için ilaç gönderildi. Sadece Müslim değil gayrimüslim doktorlarda salgınlarda büyük çabalar gösterdi. Örneğin; Avusturyalı Garabsayd, Antakya Belediye Tabibi Serkisyan Emanuel Efendi ile biraderi Doktor Yakub Efendiye üstün başarı gösterdikleri için devlet tarafından nişan verildi. Görevini layıkıyla yerine getirmeyen doktorlarda görevden alındı. 1904’te Antakya Belediye Tabibi Minas Efendi liyakatsiz ve çağrıldığı yerlerden fahiş ücret alması görevden alınmasına yol açacaktı. Ayrıca Şehir ve civarında ne gibi önlemler alındığı ve salgınlardan ölen veya hasta olanlarda Halep ve Suriye vilayetlerinden, Halep valiliğinden, Mamuretülaziz, Hicaz ve “Hudud-ı Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi” gibi yerlerden “Mâbeyn-i Hümâyûn Başkitâbet-i Celîlesi”, “Sıhhiye” ve “Dâhiliye Nezareti” ile “Mâbeyn-i Hümâyûn Başkitâbet” e günlük olarak bildirildi. Yine bölgede silâhaltına alınan Adana Redif Fırkası’na mensup Antakya, Harim ve Ordu Redif Taburlarından, bazı köylerde kolera hastalığı görülmesi üzerine bu gibi köylerden alınacakların diğer askerlere de hastalığı bulaştırılabilecekleri şüphesi ile Antakya, Harim, Ordu ve İskenderun taburlarının icabı halinde tekrar toplanmak üzere dağıtılması kararlaştırıldı.
Antakya ve civarında veba ve kolera salgınından ölenler ve salgınlara karşı alınan önlemler hakkında bilgilere ulaşmak için Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı’nda bulunan Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı, Babı-ı Ali Evrak Odası, Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye ve Şifre Evrakı, Hariciye Nezâreti Londra Sefareti ile Paris Sefareti Belgeleri, İrade Dâhiliye, Dâhiliye Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Belgeleri, Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Dâhiliye Nezareti Maruzatı, Yıldız Perakende Sıhhiye NezâretiMaruzâtı ve Evrakı Sadaret Umum Vilayetler Tahrirâtı belgeleri ile kent hakkında tez ve makalelerden istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Antakya, Veba, Kolera

SOME FINDINGS REGARDING EPIDEMİCS IN ANTAKYA AND ITS VICINITY IN THE 19TH AND EARLY 20TH CENTURY

Öz

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Dâhiliye Mektubi Kalemi Evrakı DH.MKT.1777/74, 19 Ra. Sene [1]308/ 2 Kasım 1890.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi Belgeleri
• A.DVN.85/25,3 Ca.1269/12 Şubat 1853, A.DVN.93/ 16,23 M.1270/26 Ekim 1853
• Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı A.MKT.MHM.101/24,6 Râ.1273/4 Kasım 1856
• A.MKT.MHM .327/18,20.L.1181/10 Mart 1768 A.MKT.MHM .402/34,23 Zâ.1284/17 Mart 1868
• A.MKT.MHM.586/17,12 B.1321/30 Eylül 1319/13 Ekim 1903,
• A.MKT.MHM.586/17_1,28 Şaban 1321/5 Teşrin-i Sani 1319/19 Kasım 1903,
• A.MKT.MHM.586/17_2,28 Şaban 1321/5 Teşrin-i Sani 1319/19 Kasım 1903
• A.MKT.MHM.586/17_3,4 N.1321/11 Teşrin-i Sani 1319/24 Kasım 1903, A.MKT.NZD.293/90,3 R.1276/30 Ekim 1859
• Babı-ı Ali Evrak Odası: BEO.3672/275340,22 Teşrin-i Sani 1325/5 Aralık 1909, BEO.3825/286811, 17 Zâ.1328/20 Kasım 1910
• Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı DH.İ.UM.19-17/1-33,23 L.1339/28 Haziran 1337/30 Haziran 1921
• Dâhiliye Mektubi Kalemi Evrakı: DH.MKT.236/27,30 Nisan 1310/12 Mayıs 1894
• DH.MKT.406/44,10 S.1313/20 Temmuz 1311/2 Ağustos 1895, DH.MKT.643/29,7 M.1321/23 Mart 1319/5 Nisan 1903
• DH.MKT.785/38,27 B.1321/6 Teşrin-i Evvel 1319/19 Ekim 1903, DH.MKT.789/22,7 Şaban 1321/15 Teşrin-i Evvel 1319/29 Ekim 1903
• DH.MKT.853/41,5 Râ.1322/8 Mayıs 1320/20 Mayıs 1904, DH.MKT.1357/76,26 L.1303/16 Temmuz 1302/28 Temmuz 1886
• DH.MKT.1773/87,7 Râ.1308/9 Teşrin-i Evvel 1306/21 Ekim 1890, DH.MKT.1774/7,8 Râ.1308/10 Teşrin-i Evvel 1306/22 Ekim 1890
• DH.MKT.1774/77,9 Râ.1308/11 Teştrin-i Evvel 1306/23 Ekim 1890, DH.MKT.1774/115,11 Râ.1308/13 Teşrin-i Evvel 1306/25 Ekim 1890
• DH.MKT.1775/29, 12 Râ.1308/14 Teşrin-i Evvel 1306/26 Ekim 1890, DH.MKT .1775/130, 14 Râ.1308/16 Teşrin-i Evvel 1306/28 Ekim 1890
• DH.MKT.1776/6, 15 Râ.1308/17 Teşrin-i Evvel 1306/29 Ekim 1890, DH.MKT.1776/79, 16 Râ.1308/18 Teşrin-i Evvel 1306/30 Ekim 1890
• DH.MKT.1777/17,18 Râ.1308/20 Teşrin-i Evvel 1306/1 Kasım 1890, DH.MKT.1777/74, 19 Ra. Sene [1]308/ 2 Kasım 1890.
• DH.MKT .1775/1115, 20 Ra. Sene [1]308/ 3 Kasım 1890, DH.MKT.1778/3, 21 Râ.1308/23 Teşrin-i Evvel 1306/4 Kasım 1890
• DH.MKT.1778/34_1_1, 27 Teşrin-i Evvel 1306/ 8 Kasım 1890, DH.MKT.1778/87, 22 Râ.1308/24 Teşrin-i Evvel 1306/5 Kasım 1890
• DH.MKT.1778/87_1_1, 24 Teşrin-i Evvel 1306/5 Kasım 1890, DH.MKT.1779/74_1_1, 28 Teşrin-i Evvel 1306/ 9 Kasım 1890.
• DH.MKT.1779/130,27 Râ.1308/29 Teşrin-i Evvel 1306/10 Kasım 1890 DH.MKT.01779/34, 25 Ra. Sene [1]308/ 8 Kasım 1890.
• DH.MKT.1780/34, 28 Ra. Sene [1]308/ 11 Kasım 1890.DH.MKT.1781/50, 30 Râ.1308/1 Teşrin-i Sani 1306/13 Kasım 1890
• DH.MKT.1783/64_1_1, 10 Teşrin-i Sani 1306/22 Kasım 1890.DH.MKT.1781/70_1_1, 3 Teşrin-i Sani 1306/ 15 Kasım 1890.
• DH.MKT.1784/36,11 R.1308/12 Teşrin-i Sani 1306/24 Kasım 1890. DH.MKT.1790_102,27 R.1308/28 Teşrin-i Sani 1306/10 Aralık 1890
• DH.MKT.1827/24,29 Ş.1308/28 Mart 1307/9 Nisan 1891.DH.MKT.1849/100,5 Z.1308/29 Haziran 1307/12 Temmuz 1891
• DH.MKT.1850/44, 7 Zilhicce 1308/1 Temmuz 1307/14 Temmuz 1891.DH.MKT.1850/92,9 Z.1308/3 Temmuz 1307/16 Temmuz 1891
• DH.MKT.1850/101,6 Temmuz 1307/18 Temmuz 1891.DH.MKT.1851/68, 15 Z.1308/9 Temmuz 1307/22 Temmuz 1891
• DH.MKT.1851/124, 17 Z.1308/11 Temmuz 1307/24 Temmuz 1891,DH.MKT.1852/86, 20 Z.1308/15 Temmuz 1307
• DH.MKT.1853_00044,21 Z.1308/15 Temmuz 1307/28 Temmuz 1891,DH.MKT.1854/98,24 Z.1308/18 Temmuz 1307/31 Temmuz 1891
• DH.MKT.1885/61,1 R.1309/22 Teşrin-i Evvel 1307/4 Kasım 1891,DH.MKT.1885/104,2 R.1309/23 Teşrin-i Evvel 1307/5 Kasım 1891
• DH.MKT.1887/85, 6 R.1309/27 Teşrin-i Evvel 1307/9 Kasım 1891,DH.MKT.1912/94,16 C.1309/4 Kanun-i Sani 1307/17 Ocak 1892
• DH.MKT.2315/41, 6 Zâ.1317/23 Şubat 1315/7 Mart 1900, DH.MKT.2764/26,16 S.1327/24 Şubat 1324/9 Mart 1909
• Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı: DH.ŞFR.314/104,22 Eylül 1319/5 Ekim 1903
• Hariciye Nezâreti Londra Sefareti Belgeleri: HR.SFR.3/182_73, 28 Mayıs 1872
• Hariciye Nezâreti Paris Sefareti Belgeleri: HR.SFR.4. 785/78,12 Eylül 1903
• Cumhurbaşkanlığı İrade Dahiliye: I.DH.534/37023, 8 L.1281/6 Mart 1865
• Dahiliye Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Belgeleri: DH.MUİ.39/2/11_2, 21 Zâ.1327/21 Teşrin-i Sani 1325 / 4 Aralık 1909
• DH.MUİ.39/2/11_6, 21 Zâ.1327/21 Teşrin-i Sani 1325 /4 Aralık 1909,DH.MUİ.39/2/11_7, 7 S.1328/4 Şubat 1325 / 17 Şubat 1910
• DH.MUİ.39/2/11_10,25 Teşrin-i Sani 1325/ 28 Kasım 1909,DH.MUİ.39/2/11_13, 28 Teşrin-i Sani 1325 / 1Aralık 1909
• DH.MUİ.39/2/11_16, 23 Zâ.1327/23 Teşrin-i Sani 1325 / 6 Aralık 1909,DH.MUİ.39/2/11_16, 5 Z.1327/5 Kanun-i Evvel 1325 / 18 Aralık 1909
• DH.MUİ.39/1_37, 21 Teşrin-i Sani 1328/4 Aralık 1912,DH.MUİ.41/1_35, 23 Za.1327/23 Teşrin-i Sani 1325/6 Aralık 1909, DH.MUİ.49/1_10,16 Z.1327/16 Kanun-i Evvel 1325/29 Aralık 1909
• Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Dâhiliye Nezareti Maruzatı
• Y.PRK.DH.4/39_3, 28 Z.1308/21 Temmuz 1307/ 5 Ağustos 1891, Y.PRK.DH.4/39_5, 24 Z.1308/18 Temmuz 1307/30 Temmuz 1891
• Y.PRK.DH.4/39_6, 20 Z.1308/14 Temmuz 1307/ 26 Temmuz 1891, Y.PRK.DH.4/39_7, 17 Z.1308/11 Temmuz 1307 / 23 Temmuz 1891
• Y.PRK.DH.4/39_8, 8 Z.1308/2 Temmuz 1307 / 14 Temmuz 1891, Y.PRK.DH.4/39_9, 11 Z.1308/5 Temmuz 1307 / 17 Temmuz 1891
• Y.PRK.DH.4/39_10, 12 Z.1308/6 Temmuz 1307 / 18 Temmuz 1891, Y. PRK.DH. 4/42_7,13 Muharrem sene 1309/19 Ağustos 1891,
• Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Umum Vilayetler Tahrirâtı, Y. PRK. UM. 19/105_2,3 Teşrîn-i Sânî sene 1306/15 Kasım 189, Y.PRK. UM. 19/105_5,8 Teşrîn-i Sânî sene 1306/ 20 Kasım 1890
• Y.PRK.UM. 19/105_6,9 Teşrîn-i Sânî sene 1306/21 Kasım 1890, Y. PRK. UM. 19/105_8, 16 Teşrîn-i Sânî sene 1306/ 28 Kasım 1890
• Y. PRK. UM. 19/105_11, 21 Teşrîn-i Sânî sene 1306/ 3 Aralık 1890, Y.PRK. UM. 19/105_13, 23 Teşrîn-i Sânî sene 1306/ 5 Aralık 1890, Y. PRK. UM.19/105_16, 27 Teşrîn-i Sânî sene 1306/ 9 Aralık 1890
• Yıldız Perakende SıhhiyeNezâreti Maruzâtı: Y.PRK.SH.3/37_2, 3 Temmuz 1307 / 15 Temmuz 1891,
• Y.PRK.SH.3/37_3,3 Temmuz 1307/15 Temmuz 1891, Y.PRK.SH.3/37_5, 28 Haziran 1307/ 10 Temmuz 1891
• Akköz, Hakan (2020) “XIX. Yüzyılda Halep, Kudüs ve İstanbul’da Görülen Bazı Salgın Hastalıklar (Kolera, Veba Örneği)” Küresel Salgın ve Güvenlik: Tarihsel Süreç, Ed. Yunus Emre Tansü, İksad: Gaziantep.
• Aktaş, Esat (2015).Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-1914)Basılmamış, Doktora Tezi.Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Erzurum.
• Atmaca, Esra (2015) XIII.-XV. Yüzyıllar Arasında Suriye Bölgesinde Veba Salgınları, İnternational Journal Of Science Culture And Sport, July, Adapazarı Müftülüğü, Sakarya, s. 525-534.
• Pelin Böke (2009) “İzmir Karantina Teşkilatının Kuruluşu Ve Faaliyetleri (1840-1900)”ÇTTAD, VIII/18-19, (Bahar-Güz), s.137-159.
• Çalışkan, Adem (2020) “Osmanlı Kenti Bayezid’de Salgın Hastalıklar ve Bazı Asayiş Problemleri (XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başları” Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 39, Nisan, s.1-19.
• ____________(2020). ‘’XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarında Aksaray’da Salgın Hastalıklar, Doğal Felaketler” Sağlık-Toplum- Bilim Akademik Araştırmalar Kitap 7, Paradigma Akademi, s.147-169.
• ____________ve Eyicil, Ahmet (2019). “XVIII. ve XIX. Yüzyılda Halep ve Civarında Salgın Hastalıklar”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9/18, s.1291-1321.
• ____________(2019) “XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl başlarında Maraş ve KazalarındaSalgın Hastalıklar ve Salgın Hastalıklara Karşı Alınan Önlemler”, Sağlık-Toplum- Bilim Akademik Araştırmalar Kitap 1, Paradigma Akademi, s. 33-60.
• ___________(2019). ‘’XVIII. ve XIX. Yüzyılda Antep ve Civarında Bazı Salgın Hastalıklara Dair Bulgular’’, Gaziantep University Journal of SocialSciences, 18(4), s. 1556-1573.
• Çelik, Mehmet Yusuf. 50 No’lu Antakya Şer’iyye Sicili (H.1316-1318 /1898-2012). Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hatay 2012.
• Demirkol, Kurtuluş (2018). ‘’Adana ve Kolera (1890-1895)’’, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı.56, Nisan.
• Devellioğlu, Ferit (2015). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitapevi, 31.Baskı, Ankara.
• Gül, Abdülkadir (2009)‘’XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık)’’, Anadolu Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:41, Erzurum, s.239-270.
• Gün, Doğan (2012)XVIII. Yüzyılda Antakya’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1708-1777). Fırat Üniversitesi Basımevi, Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, No:24, Tarih Şubesi Yayınları No:20, Elazığ.
• Gündüz, Ahmet, Çelik, Mehmet Yusuf, Akgül, İbrahim (2010)Hatay Araştırmaları-I,‘’Salnamelere Göre Antakya Kazasının İdari, Demografik ve Ekonomik Yapısı (1867-1906)’’. Ed. Ahmet Gündüz, Selim Kaya, Cantekin Matbaa, Ankara.
• Kara, Adem (2005) XIX. Yüzyılda Bir Osmanlı Şehri Antakya, Kültür ve Sanat Yayıncılık, Kilim Matbaa, İstanbul, 2005.
• _________(2004) XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Antakya (1800-1850), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
• Karaköse, Hasan (2017)‘’Halep’te Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Durum (1876-1918) Yılları Arası’’ Uluslararası Sosyal Araştırma Dergisi, Cilt:10, Sayı:51, Ağustos, s.291.
• Kaya Selim ve Kıyılı Rahime (2009).’’ Antakya’da Orta Çağ’da Meydana Gelen Doğal Âfet ve Salgın Hastalıklara Bir Bakış’’, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 12,s.403-418.
• Kocaoğlu Burak (2017) “Veba Hastalığının Osmanlı Ordusuna Etkisi” Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yıl: 2017/3, Sayı:28, s.209-216.
• Koç, Kemalettin (2010)‘’Osmanlılar Döneminde Antakya’da Görülen Bir Kolera Salgını’’, Hatay Araştırmaları-I, I. Baskı Eylül 2010, Ed. Ahmet Gündüz, Selim Kaya, Cantekin Matbaa: Ankara.
• Kuneralp, Sinan (1989) ‘’Osmanlı Yönetimindeki (1831-1911) Hicaz’da Hac ve Kolera’’, Studies On Turkish – ArabRelationsAnnval 4, 1989, Taiv, s.69-81.
• Kurt, Burcu (2017), “Osmanlı Doğu Sınırında Kamu Sağlığı ve Siyaset: 19. Yüzyıl Bağdad’ında Hastaneler”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, Ed. Burcu Kurt, İsmail Yaşayanlar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara, s.143-168.
• Mirci, Halil (2000) Antakya’nın I Numaralı Şer’iyye Sicili H. 1120-1122 / M. 1708-1711. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Yakınçağ Ana Bilim Dalı, Sakarya.
• Özdemir, Hikmet (2005)Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918, Atatürk Kültür ve Tarih Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları XVI. Dizi-Sayı 104, Ankara.
• Özlü, Zeynel, İsmail Hakkı Üzüm vd. (2020) “20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklardan Vebaya Karşı Alınan Güvenlik Tedbirleri ve Karantina Kurumlarının Önemi”, Küresel Salgın ve Güvenlik: Tarihsel Süreç, Ed. Yunus Emre Tansü, İksad: Gaziantep,s.49-74.
• Özlü, Zeynel, Tiryaki, Kerim (2019). ‘’Osmanlı’da Seferberlik Dönemlerinde Salgın Hastalıklara Karşı Halk Sağlığı Muhafamasına Dair Bulgular’’, Ed. Tural Mehmetoğlu ZhuldyzSakhı, Zeugma II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmalar Kongresi 18-20 Ocak 2019, Gaziantep, Tam Metin Kitabı Cilt 2.
• Panzac, Daniel. (1997). Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850). Çev. S. Yılmaz, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt yayınları.
• Sarıyıldız, Gülden. (1994) ‘’Karantina Meclisinin Kuruluşu ve Faaliyetleri’’, Belleten, Cilt:LVII I- Sayı: 222, Ağustos, s.329-376.
• Şimşek, Fatma (2014)XIX Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Liman Kentlerinde Karantina Uygulaması, Berna Türkdoğan Uysal Armağan Kitabı.
• Şimşek, Kamuran.(2020). "Osmanlı Devri Denizli’de Salgın Hastalıklar" Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı 38, Denizli, s.163-176.
• Tatar, Özcan (1998). 8 Numaralı Şer’iyye Sicili H.1178-1179 /M.1764-1765, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
• Tekin, Mehmet (2000)Hatay Tarihi Osmanlı Dönemi, Atatürk Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Topuz, Ercüment. (2018). ‘’XIX. yüzyılda Antep (Ayıntab) örneği üzerinden illet-i kolera ile mücadele’’.(A. Gündüz,M. Çelikdemir, S. Osrak, M. Dağ, Ed.)Tarihten Günümüze Ayıntab – Gaziantep, Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu Milli Mücadele Döneminde Gaziantep Bildiri Metinleri Kitabı, Ankara, Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür yayınları – 23,s.229-249.
• Türkan, Hüseyin Kürşat (2015)Hatay Yöresi Arap Alevileri Folkloru,Basılmamış Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Halk Bilimi Bilim Dalı, Isparta.
• Uğuz, Sacit (2012).’’1895 Tarsus Kolera Salgını’’, HıstoryStudies Enver Konukçu Armağan, 2012, s.437-440.
• Uludağ, Osman Şevki (2010) Osmanlılar Devrinde Türk Hekimliği, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• _______________ (1958).Türkiye Karantina Tarihine Giriş, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuasının No.1 sene 1958’den Ayrı baskı, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul.
• Varlık, Nükhet. (2012). “Taun” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:40, İstanbul, s.175-177.
• Yaşayanlar, İsmail. (2017). Osmanlı Devletin de Kamu Sağlığının Kurumsallaşmasında Koleranın etkisi, Osmanlı’dan Cumhuriyete Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 2-24.¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬