OSMANLI KİMLİĞİNDEN TÜRK ULUSUNA: MODERNLEŞEN TÜRKİYE’DE MİLLİ KİMLİK POLİTİKALARI

Yıl 2021, Sayı: 21, 59 - 72, 01.01.2021

Nergiz Aydoğdu

https://doi.org/10.33431/belgi.815625

Cited By: 1

Öz

Modernleşme süreci Türkiye’sinde siyasi ve sosyal dönüşümün çok tartışılan alanlarından biri de milli kimlik olgusunun kapsam ve özellikleridir. Osmanlı Devleti’nden ulus devletine geçiş sürecinde Osmanlılık ve Türklük kimliği üzerinden en gerilimli tartışmaların odak noktasının milli kimliğin inşası meselesi olduğu açıktır. Türkiye’deki siyasi ideolojilerin milli kimliğin tanımı ve özellikleri söz konusu olduğunda Müslüman ve gayrimüslim toplulukları öteki ve yabancı kılacak tanım ve tavsiflerde bulunarak Türklük, Müslümanlık ve Batılılık özelliklerini öne çıkaran tanımlamalarda bulundukları görülmüştür. Türkiye’de milli kimliğin etnik ve kültürel özelliklerinin On dokuzuncu yüzyıl siyasal ideolojilerince öncelik ve sıralaması değişirken Türk kimliğinin etnik ve kültürel özelliklerinin içerik ve yorumlarının da farklılıklar arz ettiği görülmektedir. II. Meşrutiyet sonrası Türk siyasal partilerinde, parti programlarında dünya halklarına göre medeniyete gecikmiş bir Türkiye’nin çağdaş düşünce, bilgi teknolojisi ve yaşama biçimini hızlıca değiştirme ve “mesafeyi kapatma” anlayışının hâkim olduğunu görebiliriz. Türklerin siyasi devlet geleneği ve siyasal kültürlerine ilişkin bu dönemde modernleşme, demokratikleşme politikaları çerçevesinde yeni yaklaşım ve öneriler tartışılmaya başlamıştır. İttihat ve Terakki Fırkası, Fedakaran-ı Millet Cemiyeti, Ahrar Fırkası ve Osmanlı Demokrat Fırkası’nın parti program ve beyannamelerinde ekonomik kalkınma ve sanayileşmeye dair izlenecek politik adımların tanımlandığını görebiliriz. Meşrutiyet dönemi yönetici ve bürokratları için devletin bütünlüğü ve devamı öncelikli meselelerden biridir. Osmanlı milliyetçiliğini inşaya dönük olarak ittihad-ı anasır politikası, farklı etnik köken ve inançta toplulukları, eşit haklara sahip tek bir millet olarak yaratmaya çalışmıştır. Söz konusu politika, İttihat ve Terakki Fırkasının otoriter ve merkeziyetçi uygulamaları ile birlikte sürdürüldüğünden gayrimüslim halkın tepkilerine sebep olmuştur. Bununla birlikte, başta İttihat ve Terakki Fırkası olmak üzere bu dönemin siyasi partilerinde, Osmanlı milliyetçiliği yaratmaya dönük faaliyetler, “ön” milliyetçilik olarak değerlendirilebilir. Meşrutiyet dönemi siyasal partilerinde konumu bakımından zayıflayan ve sahip olduğu yetkiler anayasal hükümlerle sınırlandırılmak istenen bir padişah portresi vardır. Sultana bağlılık ve saygının azalması zaman içerisinde seküler bir hukuk düzeninin alanının genişlemesi ile alakalıdır. Ahrar Fırkası’nın programında padişahtan hiç söz edilmez. Ahrar Fırkası’nın beyannamesinde de Padişah sadece “Hükümdar”dır, saygı ve bağlıklık ifadeleri bulunmaz. Ahrar Fırkası’nın iktidara gelmesi durumunda padişahın yasama, yürütme ve denetleme vazifelerini nasıl icra edeceği bir başka ifade ile bu konuda padişaha nasıl bir konum tevdi edileceği açık değildir. Türk Milli kimliğinin inşası sürecinde, geleneksel toplumsal yapının eleştirisi, bunun yanında halkın bütününün hukuk-ı siyasiyesini güvence altına alan bir demokratik yapılanma siyasal parti programlarında yer almıştır. Osmanlı devletinde yaşayan farklı etnik ve inançta halkların devlete olan bağlılığını sağlamaya dönük çabalar, dönemin siyasi parti programlarında demokratik ilke ve politikaların belirginleşmesini gerektirmiştir. II. Meşrutiyet dönemi parti programlarında ziraat, zenaat ve sanayinin geliştirilmesi ve Türk halkının “teşebbüs-i şahsi”sinin artırılması planlanır. Bu dönemde kurulan derneklerce, dilde ve yaşayışta yabancı kültürel etkilerin ortadan kaldırılması gibi kültürel bir milliyetçilik hareketi başlatılmıştır. Bu hareket zaman içerisinde yeni bir tarih, inanç ve gelecek tahayyülünün gelişmesini sağlamıştır. Modern Türkiye’nin köklerini oluşturan ve insan unsuru bakımından Osmanlı dönemi Türk toplumunun bir devamı olan Türk toplumunun, Osmanlı kimliğinden Türk kimliğine geçişi, siyasi ve sosyal olarak kimlik değişiminin temel problemleri bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Bu dönemin siyasi parti programları, tüzük ve beyannameleri, siyasi partilerin yayın organlarında Osmanlılık, İslâmlık ve Türklük kavramlarına ilişkin yaklaşımlar, kimlik siyasetinin öncelikleri bu çalışmada incelenmiş ve değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Milli Kimlik, Osmanlı Kimliği, Türklük, Vatandaşlık, Modernleşme

FROM THE OTTOMAN IDENTITY TO THE TURKISH NATION: NATIONAL IDENTITY POLICIES IN TURKEY WITHIN THE MODERNIZATION PROCESS

Öz

One of the most debated areas of political and social transformation in Turkey, which is within the modernization process, is the scope and characteristics of the national identity phenomenon. It was obvious that the focal point of the tensest debates over the identity of Ottomanism and Turkishness during the transition period from Ottomanism to the nation-state is the question of the construction of national identity. When it comes to the definition and characteristics of national identity, it was observed that the political ideologies in Turkey make definitions highlighting the characteristics of Turkishness, Islamism, and Westernism by making definitions and characterizations that would make the Muslim and non-Muslim communities other and foreign. While the priority and rank of the ethnic and cultural characteristics of the national identity in Turkey were changed by nineteenth-century political ideologies, the content and interpretations of the ethnic and cultural characteristics of the Turkish identity were observed to differentiate. In the Turkish political parties after the II. Constitutional era, we can see that the understanding of rapidly changing the modern thinking, information technology and life style of Turkey, that was late for civilization compared to the peoples of the world, and "closing the distance" was dominant in their party programs. New approaches and suggestions started to be discussed within the framework of modernization and democratization policies regarding the political state tradition and political cultures of the Turks. We can see that the political steps to be adopted with regard to economic development and industrialization were defined in the party programs and statements of the Committee of Union and Progress, the Committee of Fedakâran-ı Millet, Ahrar Party and Ottoman Democratic Party. For the administrators and bureaucrats of the constitutional period, the integrity and continuation of the state were among the priority issues. In order to establish Ottoman nationalism, the union of components policy tried to create communities of different ethnicities and beliefs as one nation with equal rights. This policy led to the reactions of the non-Muslim people since it was carried out together with the authoritarian and centralist practices of the Committee of Union and Progress. Nevertheless, activities towards creating Ottoman nationalism in the political parties of this period, especially the Committee of Union and Progress, can be considered as "pre" nationalism. In the political parties of the Constitutional Era, there was a portrait of a sultan who became weakened with regard to his position and whose powers were intended to be limited by constitutional provisions. The decrease in loyalty and respect for the sultan is related to the expansion of the area of a secular legal order over time. Sultan was never mentioned in the program of the Ahrar Party (1324/1908). In the statements of the Ahrar Party, sultan is only a "ruler", and there are no expressions of respect and loyalty. In the event that the Ahrar Party comes to power, it is not clear how the sultan would perform his legislative, executive and supervisory duties, in other words, what position the sultan would be assigned to in this regard. In the process of building the Turkish National identity, the criticism of the traditional social structure, and also, a democratic structuring securing the political rights of the whole people were included in the political party programs. The efforts to ensure the loyalty of the people of different ethnicities and beliefs living in the Ottoman state to the state required the democratic principles and policies to become evident in the political party programs of that period. In the party programs of the II. Constitutional era, it is planned to develop agriculture, craftsmanship and industry and to increase the “private enterprise” of the Turkish people. A cultural nationalism movement such as elimination of foreign cultural influences in language and life was initiated by the associations established in this period. This movement led to the realization of a new history, belief and imagination of the future over time. The transition of Turkish society, that forms the roots of modern Turkey and is a continuation of the Ottoman period Turkish society with regard to human factor, from Ottoman identity to Turkish identity, and main problems of political and social identity change constituted the subject of this study. The political party programs, regulations and statements of this period, the approaches regarding the concepts of Ottomanism, Islamism and Turkism in the media organs of political parties, and the priorities of identity politics were examined and evaluated in this study.

Anahtar Kelimeler

National Identity, Ottoman Identity, Turkishness, Citizenship, modernization

Kaynakça

• Ahmad, Feroz (2010), Bir Kimlik Peşinde Türkiye, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay.
• Akçura, Yusuf (2001), Yeni Türk Devletinin Öncüleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Birinci, Ali (2001), Tarih Yolunda, İstanbul: Dergâh Yay.
• Birinci. Ali (1990), Hürriyet ve İtilaf Fırkası. İstanbul: Dergâh Yay.
• Georgeon, Françoise (2016), Osmanlı Türk Modernleşmesi. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Gökalp, Ziya (1331), “Millet nedir millî iktisat neden ibarettir”, İktisadiyat Mecmuası, Yıl 1, Sayı: 1, 8 Şubat 1331, s.1-3.
• Hanioğlu, M. Şükrü (1981), Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Hatipzâde Ayetullah (1328), Kime Rey Verelim?, İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası.
• Heyd, Uriel (2002), Türk Ulusçuluğunun Temelleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Hocaoğlu, Baran (2010), II. Meşrutiyette İktidar-Muhalefet İlişkileri 1908-1913, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• İttihat ve Terakki Fırkası’nın nizamname-i dâhilisi ve Osmanlı İttihat ve Terakki Partisinın Program Müsveddesi (t.y.)
• Kaan, Oğuz (2008), II. Meşrutiyet Döneminde Muhalefet: Ahrar Fırkası, İ. Ü. S. B. E. Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Kara, İsmail (2003), Din İle Modernleşme Arasında, İstanbul: Dergâh Yay.
• Kara, İsmail (2019), İslâmcıların Siyasi Görüşleri, İstanbul: Dergâh Yay.
• Karakuş, Gülbeyaz (2007), Osmanlı Siyasi Düşüncesinde Yeni Üslup Arayışları Mizan Gazetesi Örneği, Marmara Üni. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi.
• Lütfi Fikri (1338), Hükümdarlık Karşısında Milliyet Mesuliyet ve Tefrik-i Kuva Mesâili, Akşam-Teşebbüs Matbaası.
• Mardin, Şerif (1996), Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, İstanbul: İletişim Yay.
• Osmanlı Demokrat Partisi Programı, Parti-i ʻıbad yani Genç Demokrat Partisi Siyasi Programı, (1325/1909)
• Parla, Taha (1993), Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İstanbul: İletişim Yay.
• Somel, Selçuk Akşin (2006), “Osmanlı Reform Çağında Osmanlıcılık Düşüncesi” Tanzimat Ve Meşrutiyetin Birikimi. İstanbul: İletişim Yayınları, s. 88-116.
• Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi (1991), Muhalefetin İflası, Haz. Ahmet Eryüksel, İstanbul: Nehir Yay.
• Alp, Tekin (1332), “İktisad nokta-i nazarından terbiye ve talim”, İktisadiyat Mecmuası, Yıl 1, Sayı: 26, 25 Ağustos 1332, s. 1-3.
• Tunaya, Tarık Zafer (1998), Türkiyede Siyasal Partiler, I, İstanbul: İletişim Yay.
• Ünüvar, Kerem (2006), “İttihatçılıktan Kemalizme İhya’dan İnşa’ya”, Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi. İstanbul: İletişim Yay.
• Yalçın, Hüseyin Cahit (2000), Siyasal Anılar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Yörük, Zafer (2009), “Politik Psişe Olarak Türk Kimliği”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik. İstanbul: İletişim Yayınları, s. 309-324.