DEMOKRAT PARTİ’NİN 1950’YE KADAR DEVLET KURUMLARINCA İZLENMESİ

Ali Ulvi Özdemir

doi:10.33431/belgi.845463

Araştırma Makalesi

SURVEILLANCE BY THE STATE OF DEMOCRAT PARTY FROM ITS ESTABLISHMENT TO 1950

Yıl 2021, Sayı: 22, 425 - 452, 01.07.2021

Ali Ulvi Özdemir

https://doi.org/10.33431/belgi.845463

Öz

Türkiye Cumhuriyeti 29 Ekim 1923’te kurulduğunda siyasal partilere dayalı bir parlamenter sistem yoktu. CHP’den ayrılan bir grup aydın ve asker tarafından 1924’te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve 1930’da kurulan Serbest Fırka adındaki muhalefet partileri ile çok partili hayata geçiş denemeleri kısa ömürlü olmuş ve Türkiye 2. Dünya Savaşı’nın bitimine değil bu kısa aralıklar dışında CHP tarafından “Tek Parti” yönetimi ile yönetilmiştir.

2. Dünya Savaşı’nın bitiminde iç ve dış gelişmelerin etkisiyle yeniden çok partili hayata geçiş denemesi içinde en önemli parti Demokrat Parti (DP) Olmuştur. DP, 7 Ocak 1946 tarihinde daha önce CHP bünyesinde faaliyet gösteren Celal Bayar ve Adnan Menderes öncülüğünde kurulmuştur. Bu dönem Türkiye’nin çok partili siyasal hayata geçiş süreci olarak, oldukça sancılı ve bunalımlı bir dönemdir. Bu süreçte Türkiye yepyeni bir sayasal hayatı tecrübe etmiş ve 1950’de demokratik bir genel seçimle CHP, iktidarı kansız bir biçimde DP’ye devretmiştir.
DP’nin kuruluş ve iktidarı alış dönemleri arasında daha önce tecrübe edilmemiş gelişmeler, tek parti yönetimini bu geçiş sürecini yönetmekte zorlamıştır. Bir taraftan da Tan Olayı gibi hükümet organlarının denetiminde düzenlenen saldırılarla aşırı solun DP içinde olması engellenirken DP’nin her hareketi devlet tarafından izlenmiştir. Bu izlenmeye ilişkin bu bildiride sunulan belgeler, sürecin CHP tarafından kontrollü bir geçiş dönemi olması için çaba harcandığını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

DEMOKRAT PARTY,, REPUBLICAN PEOPLE'S PARTY, STATE SURVEILLANCE, MULTIPARTY LİFE, TRANSİTION TO DEMOCRACY

Kaynakça

Arşiv Belgeleri: (BCA) 030/01/11/64/2. , (BCA) 121/10/2/8/1., (BCA) 030/10/ 79/524/18.
(BCA) 030/10/85/563/4., (BCA) 030/01/53/315/4., (BCA) 490/01/5/27/17.
(BCA) 030/01/65/402/2., (BCA) 030/01/65/402/3., (BCA) 030/01/44/257/1.
(BCA) 490/01/6/34/9. , (BCA) 030/01/65/404/6., (BCA) 490/01/7/35/7., (BCA) 490/01/9/48/19.
Kitaplar ve Kitap Bölümleri: Ağaolu, Samet (1972) Demokrat Parti’nin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri Bir Soru, Baha Matbaası.
Ahmad, Feroz ve Bedia Turgay (1976) Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971, Bilgi Yayınevi, Birinci Baskı.
Akşin, Sina (2015) Kısa Türkiye Tarihi, Türkiye İş Bankası Yayınları, 19.Baskı, İstanbul.
Aydemir, Şevket Süreyya (2000) Menderesin Dramı, Remzi Kitabevi, 7.Baskı.
Çavdar, Tevfik (2008) Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1839-1950, İmge Kitabevi Yayınları, 4. Baskı.
Demiral, Cafer ( Hazırlayan) (1973) Türkiye’nin 42 Hükümeti, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Yayınları, Başbakanlık Basımevi, Ankara.
İncioğlu, Nihal Kara Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçiş ve Demokrasi Sorunu, Ersin Kalaycıoğlu, Ali Yaşar Sarıbay (Editör), Türkiye’de Politik Değişim ve Modernleşme (2009) Dora Yayınları, 4. Baskı.
Karpat, Kemal H.(2013) Türk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller, Timaş Yayınları, 4. Baskı, İstanbul.
Koçak, Cemil (2010) Türkiye’de İki Partili Siyasi Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1950) İkinci Parti, Cilt 1, İletişim Yayınları, 1.Baskı, İstanbul.
Küçük, Yalçın (2006) Gazi, Sırlar, Salyangoz Yayınları, Birinci Baskı, Aralık 2006, s.361-393.
___________ (2012) Türkiye’de İki Partili Siyasal Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1950) İktidar ve Demokratlar Cilt 2, İletişim Yayınları, 1.Baskı, İstanbul.
Tezel, Yahya Sezai (2015) Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Türkiye İş Bankası Yayınları, 1.Baskı, İstanbul.
Toker, Metin (1990) Demokrasinin İsmet Paşalı Yılları, Tek Partiden Çok Partiye, 1944-1950, Bilgi Yayınevi, 3. Baskı.
Turan, Şerafettin (2019) Türk Devrim Tarihi, 4. Kitap, Birinci Bölüm, Çağdaşlık Yolunda Yeni Türkiye (10 Kasım, 1938-14 Mayıs 1950), Bilgi Yayınevi, 2. Baskı.
Yeşil, Ahmet (1988) Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Birinci Baskı.
Makaleler: Bakan, Selahattin- Özdemir, Hakan (2003) Türkiye’de 1946-1960 Dönemi İktidar-Muhalefet İlişkileri: Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Demokrat Parti (DP)’ye Karşı, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı 1, s.373-397.
Dokuyan, Sabit (2014) Çok Partili Hayata Geçişte Önemli Bir Adım: Demokrat Parti’nin Kuruluşu, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Asos Journal, The Journal Of Academic Social Science, Yıl:2, Sayı:2/1, s. 151-169.
Özdemir, Ali Ulvi (2012) İkinci Dünya Savaşında Serteller ve Tan Gazetesi (1939-1945), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı.49, Bahar, s.179-216.
______________ (2014) Çok Partili Hayat Geçiş Sürecinde Türk Solunun DP ve Hükümet İle İlişkileri, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı. 55, Güz, s. 177-242.
______________ (2019) Kazım Karabekir’in Muhalefete Geçişi ve Bu Süreçte Devlet Tarafından İzlenmesi, Hacettepe Üniversitesi Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (CTAD), Yıl.15, Sayı.30, Güz, s.135-167.
Öztürkçi, Alpaslan (2019) Türk Siyasal Hayatında Demokrat Parti Birinci Büyük Kongresi, The Journal of Mediterranean Civilisations Studies (CEDRUS The Journal Of MCRI), VII, s. 741-755.
Özüçetin, Yaşar (2002) Demokrasiye Geçiş, Demokrat Parti’nin Kuruluşu, 1946 Seçimleri, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 16, (Editör Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s.1408-1426.
Şahin, Enis- Tunç, Bilal (2015) Demokrat Parti’nin Kuruluş Süreci ve DP-CHP Siyasi Mücadelesi (1945-1947), Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (The Journal of Social and Cultural Studies) Cilt/Volume:I, Sayı/Issue:2, s.31-69.