1921 ANAYASASI’NIN UYGULANMASINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME VE TESPİTLER

Yıl 2021, Sayı: 22, 75 - 93, 01.07.2021

Ercan Çelebi

https://doi.org/10.33431/belgi.948244

Öz

ÖZ
Bilindiği üzere I. Dünya Savaşına İttifak Devletleri safında savaşa giren Osmanlı Devleti, birçok cephede mücadele etmek zorunda kaldı. 1918 yılına gelindiğinde savaştaki genel durum ABD’nin İtilaf Devletleri yanında savaşa girmesiyle, İttifak Devletleri’nin aleyhine bir gelişme gösterdi. Eylül ayında Bulgaristan’ın mütareke imzalayarak savaştan çekilmesi, Osmanlı Devleti’ni de bir mütareke imzalayıp savaştan çekilmeye mecbur bıraktı. Nihayetinde Bahriye Nazırı Rauf Bey başkanlığındaki Türk Heyeti, Limni Adası’nın Mondros Limanı’nda Amiral Calthorpe başkanlığındaki heyetle yaptığı bir dizi görüşmeler sonucunda 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzaladı. Yirmi beş maddeden oluşan Mondros Mütarekesi ağır hükümlerden oluşmaktaydı. Mütareke ile Osmanlı Devleti fiilen sona erdirilmiş bulunuyordu. Mütareke İtilâf Devletleri’ne I. Dünya Savaşı öncesinde ve savaş devam ederken Osmanlı Devleti’ni paylaşmaya dönük yaptıkları gizli antlaşmaları uygulanma fırsatı vermiş oldu. Mütareke'nin 7. maddesi uyarınca İtilaf Devletleri Anadolu'nun birçok bölgesini işgal etti. İstanbul ilk olarak 13 Kasım 1918’de ikinci kez ve resmî olarak 16 Mart 1920’de işgal edildi. 12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplanan ve Misak-ı Millî’yi kabul eden Osmanlı Mebusan Meclisi, 16 Mart 1920’de İstanbul’un işgalini müteakip dağıtıldı ve üyelerinin bir kısmı Malta’ya sürgün edildi. Bu durum karşısında Mustafa Kemal Paşa 19 Mart 1920 tarihinde bir beyanname yayımlayarak, yapılacak seçimlerden sonra “salâhiyat-ı fevkalâdeye malik bir meclisin” Ankara’da toplanacağını duyurdu. Bu çağrı üzerine gerçekleştirilen seçimlerden sonra 23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi Ankara’da açılmış oldu. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yerine getirdiği en önemli görevlerden bir tanesi, 20 Ocak 1921 tarihinde 1921 Anayasası’nın kabul etmiş olmasıdır. 1921 Anayasası temel haklar ve özgürlükler, yargı kuvveti ve anayasa değişikliğinde izlenecek usûller gibi bölümlere yer vermemiş, 23 maddeden oluşan kısa bir Anayasa’dır. 1921 Anayasası’nın uygulanması, kabul edildiği dönemin şartlarına göre zor görünüyordu. Bu durum Canik (Samsun) Mebusu Ahmet Nafiz Bey tarafından 16 Haziran 1921’de, 1921 Anayasası’nın bazı maddelerinin neden tatbik edilmediğine dair bir sual takririni Meclis Riyaseti’ne vermesine neden oldu. Bu çalışmada Canik Mebusu Ahmet Nafiz Beyin vermiş olduğu sual takriri çerçevesinde 1921 Anayasası’nın uygulanamama sebeplerine dair bazı tespit ve değerlendirmelerde bulunulması düşünülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1921 Anayasası, Samsun (Canik) Mebusu Ahmet Nafiz, Soru Önergesi

Teşekkür

Sayın Editör TEŞKİLÂT-I ESASİYE KANUNU’NUN BAZI MADDELERİNİN NEDEN TATBİK EDİLMEDİĞİNE DAİR CANİK MEBUSU AHMET NAFİZ BEYİN VERMİŞ OLDUĞU ÖNERGE ÜZERİNE DEĞERLENDİRME VE TESPİTLER adlı çalışmamı takdirlerinize sunuyorum, ilginiz için teşekkür ederim.

EVALUATION AND FINDINGS ON THE IMPLEMENTATION OF THE CONSTITUTION OF 1921

Öz

ÖZ
Bilindiği üzere I. Dünya Savaşına İttifak Devletleri safında savaşa giren Osmanlı Devleti, birçok cephede mücadele etmek zorunda kaldı. 1918 yılına gelindiğinde savaştaki genel durum ABD’nin İtilaf Devletleri yanında savaşa girmesiyle, İttifak Devletleri’nin aleyhine bir gelişme gösterdi. Eylül ayında Bulgaristan’ın mütareke imzalayarak savaştan çekilmesi, Osmanlı Devleti’ni de bir mütareke imzalayıp savaştan çekilmeye mecbur bıraktı. Nihayetinde Bahriye Nazırı Rauf Bey başkanlığındaki Türk Heyeti, Limni Adası’nın Mondros Limanı’nda Amiral Calthorpe başkanlığındaki heyetle yaptığı bir dizi görüşmeler sonucunda 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzaladı. Yirmi beş maddeden oluşan Mondros Mütarekesi ağır hükümlerden oluşmaktaydı. Mütareke ile Osmanlı Devleti fiilen sona erdirilmiş bulunuyordu. Mütareke İtilâf Devletleri’ne I. Dünya Savaşı öncesinde ve savaş devam ederken Osmanlı Devleti’ni paylaşmaya dönük yaptıkları gizli antlaşmaları uygulanma fırsatı vermiş oldu. Mütareke'nin 7. maddesi uyarınca İtilaf Devletleri Anadolu'nun birçok bölgesini işgal etti. İstanbul ilk olarak 13 Kasım 1918’de ikinci kez ve resmî olarak 16 Mart 1920’de işgal edildi. 12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplanan ve Misak-ı Millî’yi kabul eden Osmanlı Mebusan Meclisi, 16 Mart 1920’de İstanbul’un işgalini müteakip dağıtıldı ve üyelerinin bir kısmı Malta’ya sürgün edildi. Bu durum karşısında Mustafa Kemal Paşa 19 Mart 1920 tarihinde bir beyanname yayımlayarak, yapılacak seçimlerden sonra “salâhiyat-ı fevkalâdeye malik bir meclisin” Ankara’da toplanacağını duyurdu. Bu çağrı üzerine gerçekleştirilen seçimlerden sonra 23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi Ankara’da açılmış oldu. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yerine getirdiği en önemli görevlerden bir tanesi, 20 Ocak 1921 tarihinde 1921 Anayasası’nın kabul etmiş olmasıdır. 1921 Anayasası temel haklar ve özgürlükler, yargı kuvveti ve anayasa değişikliğinde izlenecek usûller gibi bölümlere yer vermemiş, 23 maddeden oluşan kısa bir Anayasa’dır. 1921 Anayasası’nın uygulanması, kabul edildiği dönemin şartlarına göre zor görünüyordu. Bu durum Canik (Samsun) Mebusu Ahmet Nafiz Bey tarafından 16 Haziran 1921’de, 1921 Anayasası’nın bazı maddelerinin neden tatbik edilmediğine dair bir sual takririni Meclis Riyaseti’ne vermesine neden oldu. Bu çalışmada Canik Mebusu Ahmet Nafiz Beyin vermiş olduğu sual takriri çerçevesinde 1921 Anayasası’nın uygulanamama sebeplerine dair bazı tespit ve değerlendirmelerde bulunulması düşünülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Kemal Atatürk, Grand National Assembly of Turkey, 1921 Constitution, Ahmet Nafiz, Deputy of Samsun (Canik)

Kaynakça

• Armaoğlu Fahir (1998), “İngiliz Belgelerinde İstanbul’un İşgali (16 Mart 1920)”, Belleten, Cilt. LXII, Sayı: 234, s. 467-494.
• Aydoğan, Erdal (2004), “Üçüncü Umumi Müfettişliği’nin Kurulması ve III. Umumî Müfettiş Tahsin Uzer'in Bazı Önemli Faaliyetleri”, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 33-34, s. 1-14.
• Bıyıklıoğlu, Tevfik (1960), “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin Hukukî Statüsü ve İhtilâlci Karakteri”, Belleten, Cilt. XXIV, Sayı: 96, s. 637-663.
• Bulut, Engin Çağdaş (2015), “Devletin Taşradaki Eli: Umumî Müfettişlikler”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 11, Sayı: 21, s. 83-110.
• Çelebi, Ercan (2003), “II. İnönü Muharebesi: Askerî, Politik, İç ve Dış Kamuoyunda Meydana Getirdiği Etkileri Bakımından Bir Değerlendirme”, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt. 11, No: 1, s. 199-214.
• Duran, Tülay (1973), “İstanbul’un İşgali”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Cilt. XI, Sayı: 66, s. 11-20.
• Erdem, Can (2005), “İtilaf Devletlerinin İstanbul’u Resmen İşgali ve Faaliyetleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt. XXI, Sayı: 62, s. 677-693.
• Fedayi, Cemal (2020), “1920 Seçimleri ve I. Meclis (1920-1923)”, 100. Yılında TBMM (Oluşumu, Çalışma Şartları ve İşlevleri), Cilt. I, s. 99-121.
• Gençoğlu, Mustafa (2011), “1864 ve 1871 Vilâyet Nizamnamelerine Göre Osmanlı Taşra İdaresinde Yeniden Yapılanma”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt. 2, Sayı: 1, s. 34-47.
• Gözler, Kemal (2019), “Osmanlı Mülkî İdare Sistemi Üzerinde Fransız Etkisi: 1864 ve 1871 Vilâyet Nizamnameleri Fransa’dan mı İktibas Edilmiştir?”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt. 52, Sayı: 1, s.1-32.
• Gül, Osman Kubilay (2016), “Tek Parti Dönemi Mülkî İdarede Yapılanma Çalışmaları”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt. 20, Sayı: 1, s. 133-151.
• Güneş, İhsan (2020), “Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun (1921 Anayasası’nın) Yapılış Süreci”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt. 20, Sayı: 2, s. 233-256.
• Jaeschke, Gotthard , “1919-1939 Yılları Arasındaki Türk-Rus Yakınlaşması Hakkında Bir İnceleme (Atatürk Dönemi Sovyet Politikası Hakkında)”, (Çev. Hüseyin Zamantılı), Sosyoloji Konferansları, Sayı: 19, s. 159-174.
• Kartal, Nazım (2013), “Tanzimat’tan Cumhuriyete Osmanlı’da Mülki İdare”, Akademik Yaklaşımlar Dergisi, Cilt. 4, Sayı: 1, s. 1-23.
• Kıbıl, Mehmet (2019), “Milli Mücadele’de İç İsyanlar”, Siyasi, Sosyal ve Kültürel Yönleriyle Türkiye ve Rusya 2, (Ed. Emine İnanır, Osman Köse, Yasemin Ulutürk), s. 455-466.
• Kılıç, Selda (2005), “1864 Vilâyet Nizamnamesinin Tuna Vilâyetinde Uygulanması ve Mithat Paşa”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt. 24, Sayı: 37, s. 99-109.
• Köstüklü, Nuri (2002), “Millî Mücadele’de Batı Cephesi, Savaşlar ve Zaferler”, Türkler, Cilt. 16, s. 176.
• Köylü, Murat (2016), “Milli Mücadele Döneminde Türk-Yunan Lojistik Sisteminin Karşılaştırılması”, Toros Üniversitesi İİSBF Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt. 3, Sayı: 5, s. 65-90.
• Narin, Serdar (2018), “1921 Anayasası’nın Genel Özellikleri Bağlamında Yer Yönünden Yerinden Yönetimler ve Siyasal Özerkliğin Reddi”, İzmir Barosu Dergisi, s. 79-110.
• Okur, Mehmet (2003), “İtilaf Devletlerinin İstanbul’daki Faaliyetleri, Osmanlı Hükümetleri Üzerindeki Baskıları ve Hükümetlerin Tutumu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt. XIX, Sayı: 57, s. 1133-1156.
• Okur, Mehmet (2000), “Millî Egemenlik ve Teşkilât-ı Esasiye Kanunu”, Atatürk Dergisi, Cilt. 3, Sayı: 1, s. 289-315.
• Özcan, Fatma Yurttaş (2011), “Birinci Büyük Millet Meclisi’nde Muhalefet: İkinci Grup”, Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 1, s. 33-54.
• Öztoprak, İzzet (2002), “Türkiye’nin İşgali ve Millî Direniş Hareketleri”, Türkler, Cilt. XV, s. 583-605.
• Öztoprak, İzzet (2000), “Birinci İnönü Savaşı’nın Anadolu, İstanbul ve Dış Basında Karşılanışı ve Yorumu”, Belleten, Cilt. LXIV, Sayı: 240, s. 523-540.
• Tavukçu, İbrahim (2020), “Milli Mücadele Döneminde TBMM Hükümetlerinin İdari Taksimat Alanında Yaptığı Düzenlemeler”, Tarih ve Gelecek Dergisi, Cilt. 6, Sayı: 2, s. 728-742.
• Türkmen, Zekeriya (2002), “İstanbul’un İşgali ve İşgal Dönemindeki Uygulamalar (13 Kasım 1918-16 Mart 1920)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt. XVIII, Sayı: 53, s. 319-372.
• Tunaya, Tarık Zafer (1958), “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Kuruluşu ve Siyasî Karakteri”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt. 23, Sayı: 3-4, s. 227-247.
• Yalçın, Durmuş (1991), “Milli Mücadele’de İdareciler, Günümüzün ve Geleceğin İdarecileri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı: 21, s. 407-477.