OSMANLI-ALMAN İKTİSADİ İLİŞKİLERİNE BİR PARANTEZ: HANSA BİRLİĞİ

Yıl 2022, Sayı: 24, 431 - 448, 01.07.2022

Burak Çıtır

https://doi.org/10.33431/belgi.1087437

Öz

Ticari ilişkiler, birçok farklı etkenin bir araya gelmesi sonucu ortaya çıkan ekonomik birlikteliklerdir. Kuzey Alman kent devletlerinin on ikinci yüzyıldan itibaren Baltık Denizi’nde bulunan Gotland Adası’ndaki Visby kentinde temelini attığı Hansa Birliği de ticari ilişkiler sonucu ortaya çıkan böylesi bir birlikteliktir. Hansa Birliği zaman içerisinde kuzey ve batı Avrupa’da yer alan sayıları iki yüzü aşan kenti içerisine alan büyük bir konfederasyon yapısına bürünecektir. Birliğin ekonomik gücü kuzey Avrupa ve Baltık bölgesini domine etse de Reform Hareketleri ve Otuz Yıl Savaşları gibi Ortaçağ Avrupası’nı temelinden sarsan sosyal, dini ve ekonomik gelişmeler güçten düşmesine ve zamanla parçalanmasına neden olacaktır. Bu dönemde birliğin kuruluşunda etkili olan Lübeck ve Hamburg’un yanı sıra Bremen kentiyse 1867’de Kuzey Alman Konfederasyonu kurulana değin ekonomik birlikteliklerini Hansa Birliği adı altında devam ettirecektir. Hansa Birliği’nin Osmanlı İmparatorluğu’yla ilişkisiyse 1838 Baltalimanı Ticaret Anlaşması’na dayanmaktadır. Osmanlı arşiv belgelerinde Cemâhir-i Selâse-i Anseatik veya Vilhanseatik Cemahir-i gibi benzer adlarla anılan Hansa Birliği, Osmanlı’nın İngilizlerle imzaladığı anlaşmanın imtiyazlarından yararlanmak isteyen diğer Avrupa devletleri gibi harekete geçmiştir. Dönemin Londra elçisi James Colquhoun aracılığıyla temasa geçen Hansa Birliği, Baltalimanı’ndan dokuz ay gibi kısa bir süre sonra istediğini elde edecektir. 20 Mayıs 1839’da imzalanan ve bilinen ilk Osmanlı-Alman imtiyazlı ticaret anlaşmasıyla Hansa Birliği, Osmanlı İmparatorluğu’nda bir de diplomatik elçilik açacaktır. Bu çalışmada, Osmanlı İmparatorluğu’yla imtiyazlı ticaret anlaşması imzalayan Hansa Birliği’nin kuruluş, yükseliş ve çöküş dönemlerine kısa da olsa yer verilirken aynı zamanda Osmanlı-Alman ticari ilişkilerinin tarihine de değinilmektedir. Bu sayede hem Osmanlı-Alman ticari ilişkileri hem de bu ilişkiler içerisinde Hansa Birliği’nin yeri resmi arşiv belgeleri, birincil ve ikincil kaynaklar üzerinden incelenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Hansa Birliği, Alman İmparatorluğu, Baltık, Ticaret

A PARENTHESIS TO OTTOMAN-GERMAN ECONOMIC RELATIONS: THE HANSA LEAGUE

Öz

Commercial relations are economic associations that emerge as a result of the combination of many different factors. The Hanseatic League, which the North German city-states laid the foundation in the city of Visby on Gotland Island, located on the Baltic Sea since the twelfth century, was also such a union that arose as a result of commercial relations. The Hanseatic League would become a large confederation structure that included more than two hundred cities located in northern and western Europe in time. Although the economic power of the League dominated northern Europe and the Baltic region, social, religious, and economic developments that shook Medieval Europe fundamentally, such as Reform Movements and the Thirty Years' Wars, would cause it to lose power and break up over time. In addition to Lübeck and Hamburg, which were effective in the foundation of the union during this period, the city of Bremen would continue its economic associations under the name of Hanseatic League until the North German Confederation was established in 1867. The relationship of the Hanseatic League with the Ottoman Empire was stood upon the 1838 Treaty of Balta Liman. The Hanseatic League, called by similar names such as Cemahir-i Selase-i Anseatik or Vilhanseatik Cemahir-i in Ottoman archival documents, acted like other European states that wanted to take advantage of the privileges of the agreement signed by the Ottoman Empire with the British. The Hanseatic League, contacted through the London ambassador of the time, James Colquhoun, would get what it wanted in a short time like nine months after the 1838 Treaty of Balta Liman. With the first known Ottoman-German privileged trade agreement signed on May 20, 1839, the Hanseatic League would also open a diplomatic embassy in the Ottoman Empire. In this study, the establishment, rise and collapse periods of the Hanseatic League, which signed a privileged trade agreement with the Ottoman Empire, are briefly included and the history of Ottoman-German trade relations is also mentioned. In this way, both the Ottoman-German commercial relations and the position of the Hanseatic League in these relations will be examined through official archival documents, primary and secondary sources.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, The Hansa League, German Empire, Baltic, Trade

Kaynakça

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayun Kalemi Defterleri (A.DVN.NMH), 1/1, 2/13, 4/17, 4/19, 13/14.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayun Mukavele Kısmı (A.DVN.MKL), 3/13-12.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayun Nâme-i Hümâyûn Defterleri (A.DVNS.NMH.d), 1/15-49.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT), 9/309-1, 9/321-1, 1183/46702-1.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti, Siyasi Kısım Evrakı (HR. SYS), 1887/2-1, 1887/3-1-4.
• T. C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Hariciye (İ.HR), 8/374-1.
• (1878), Mecmua-i Muâhedat, C. 1, İstanbul: Hakikat Matbaası.
• (2008), Muâhedât Mecmûası, C. 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Aytüre, Selma; Aydoğdu Bağcı, Semra; Berki, Ömer (2017), “Hansa Birliği (Avrupa Birliği’nin Sonu Da Avrupa Birliği Gibi Mi Olacak?)”, International Journal of Social Science, Summer II, No. 58, p. 523-541.
• Beydilli, Kemal (1983), “Colmar von der Goltz Paşa’nın Gelişine Kadar Prusya-Alman Siyasi ve Askeri Münasebetlerine Kısa Bir Bakış”, 20. Yüzyıl Başına Kadar Türk Askeri Eğitim Tarihi Gelişimi, İstanbul: Harp Akademileri Basımevi, s. 13-17.
• _____________ (1984), 1790 Osmanlı-Prusya İttifâkı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• _____________ (1985), Büyük Friedrich ve Osmanlılar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Burkhardt, Mike (2009), Der Hanisch Bergenhandel im Spätmittelalter, Köln, Weimar, Wien: Böhlau Verlag.
• Bütüner, Zübeyir (2016), “Alman Seyyah Andreas David Mordtmann’ın İznı̇kmı̇d-İznı̇k-İzmı̇t (Kocaeli̇) İzlenı̇mlerı̇”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, C. 1, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, s. 529-541.
• Bjork, David K (1932), “The Peace of Stralsund, 1370.” Speculum 7, No 4, p. 447–76. https://doi.org/10.2307/2850424.
• Curtin, Philip D. (2008), Dünya Tarihinde Kültürler Arası Ticaret, çev. Şaban Bıyıklı, İstanbul: Küre Yayınları.
• Çavdar, Necati; Mamak Çam, Kübra (September 2018), “Türk-Alman Araştırmalarına Bir Katkı: Tanzimat Dönemi’nde Osmanlı Devleti-Cemâhir-i Selâse-i Anseatik Münasebetleri”, Journal of History Studies, Vol. 10 Issue 6, p. 45-62.
• Dedinger, Béatrice (2015), “Trade Statistics of the Zollverein, 1834-1871”, Revue de l'OFCE, Vol. 140, No. 4, p. 67-85.
• Derya, Hülya (2018), “Hanse Birliğinden Hanse Kentlerine: Hanse Tüccarları Üzerine Ekonomi Politik Değerlendirme”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, C. 17, S. 66, s. 801-815.
• ___________; Öğüt, Tahir (2016), “Alman İktisat Tarihinde Hanse Birliği ve Lüpek Kenti Örneği”, Avrasya İktisat İşletme Dergisi, S. 7, s. 13-31.
• Dollinger, Philippe (1970), The German Hansa, Vol. I, The Emergence of International Business 1200-1800, London and New York: Routledge.
• Eyice, Semavi (1994), “Andreas David Mordtmann”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 5, s. 489-490.
• Gaimster, David (2005), “A Parallel History: The Archaeology of Hanseatic Urban Culture in the Baltic c. 1200-1600.” World Archaeology 37, No 3, p. 408–423.
• Harrison, Gordon Scott (1971), “The Hanseatic League in Historical Interpretation.” The Historian 33, No 3, p. 385–397.
• İnal, Onur (Kasım 2007), “Osmanlı İmparatorluğu ve Hansa Tüccarları (1839-1867)”, Toplumsal Tarih, 167, s. 60-67.
• Karal, Enver Ziya (2011), Osmanlı Tarihi, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), C. 8, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kennedy, Paul (2010), Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, çev. Birtane Karanakçı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Krauss, Jakob (1901), Deutsch-Türkische Handelsbeziehungen, Jena: G. Fischer.
• Kurdakul, Necdet (1981), Osmanlı Devleti’nde Ticaret Antlaşmaları ve Kapitülasyonlar, İstanbul: Döler Neşriyat.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (2013), Balta Limanı’na Giden Yol Osmanlı İngiliz İktisâdî Münasebetleri (1580-1850), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Lee, Stephen J. (2010), Avrupa Tarihinden Kesitler 1789 – 1980, çev. Ertürk Demirel, Ankara: Dost Kitabevi.
• Mamak, Kübra (2017), “Devlet sâlnâmelerine göre Osmanlı Hariciye Teşkilatı (1847-1877)”, Yüksek Lisans Tezi, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Müller, Hartmut (2002), “Bremen und Türken zur Zeit des Osmanischen Reiches”, Bremisches Jahrbuch, Band 81, p. 97-125.
• Nedkvitne, Arnved (2014), The German Hansa and Bergen 1100-1600, Köln, Weimar, Wien: Böhlau Verlag.
• Önsoy, Rifat (1981), “19. Asrın İkinci Yarısından Alman İmparatorluğu’nun 1871’de Kuruluşuna Kadar Bavyera’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ticareti”, VIII. Türk Tarih Kongresi – Kongreye Sunulan Bildiriler, C. 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, s. 1423-1427.
• Pagel, Karl (1942), Die Hanse, Oldenburg: Gerhard Stalling.
• Philip D. Curtin (2008), Dünya Tarihinde Kültürler Arası Ticaret, çev. Şaban Bıyıklı, İstanbul: Küre Yayınları.
• Potyemkin, Vladimir (1977), Uluslararası İlişkiler Tarihi Diplomasi Tarihi, C. 1, çev: Atilla Tokatlı, İstanbul: May Yayınları.
• Scheel, Helmuth (1930), Die Schreiben der türkischen Sultane an die preußischen Könige in der Zeit von 1721 bis 1774: und die ersten preußischen Kapitulationen vom Jahre 1761, Hohen Philosophischen Fakultät der Universität Griefswald, Doktoral, Berlin.
• Steinberg, Jonathan (2018), Bismarck, çev. Hakan Abacı, 2. Baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Stein, Walther (1900), Beiträge zur Geschichte der deutschen Hanse, Giessen: J. Ricker’sche Verlagsbuchhandlung.
• Terrence Henry Lloyd (1991), England and the German Hanse 1157-1611, Cambridge: Cambridge University Press.
• Wiesner-Hanks, Merry E. (2014), Erken Modern Dönemde Avrupa 1450-1789, çev. Hamit Çalışkan, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Völker, Tobias (2020), “Holding High the Hanseatic Cross in the Levant: Andreas David Mordtmann and the Diplomatic Milieu of Istanbul”, The International History Review, p. 1-20.
• “A Guide to the United States’ History of Recognition, Diplomatic, and Consular Relations, by Country, since 1776: Hanseatic Republics”, https://history.state.gov/countries/hanseatic-republics/summary (Son Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• “Antonio López de Córdoba”, https://dbe.rah.es/biografias/24488/antonio-lopez-de-cordoba (Son Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• “Hansestädte”, https://www.hanse.org/hansestaedte/ (Son Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• Hibbert, A. Boyd, “Hanseatic League”, Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/Hanseatic-League (Son Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• Kontore im Ausland, https://www.hanse.org/hanse-historisch/die-geschichte-der-hanse/kontore-im-ausland/ (Son Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• _________________, Brügge, https://www.hanse.org/hanse-historisch/die-geschichte-der-hanse/kontore-im-ausland/ (Son Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• _________________, London https://www.hanse.org/hanse-historisch/die-geschichte-der-hanse/kontore-im-ausland/ (Son Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• _________________, Novgorod, https://www.hanse.org/hanse-historisch/die-geschichte-der-hanse/kontore-im-ausland/ (Son Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• Mark, Joshua J., “Hanseatic League”, https://www.worldhistory.org/Hanseatic_League/< (Son Erişim Tarihi: 20.02.2022).
• “The Hanseatic Days, the highest decision-making council of the Hanseatic League (1356-1669)”, https://www.hanse.org/en/hanseatic-days/the-traditional-hanseatic-days/ (Son Erişim Tarihi: 20.02.2022).