OSMANLI DEVLETİ’NDE SIĞIR VEBASI: ASKERİ BAYTARLARIN GÖREVLENDİRİLMESİ MESELESİ

Yıl 2023, Sayı: 25, 257 - 282, 01.01.2023

Seda Tan

https://doi.org/10.33431/belgi.1213425

Öz

Sığır vebasının ilk çağlardan itibaren var olduğu geniş ölçüde kabul gören bir görüştür. Yine bu görüşe göre hastalık Çin’in doğusunda ortaya çıkmış ve Hun akınlarıyla birlikte Avrupa içlerine kadar taşınmıştır. Avrupa’ya nüfuz eden sığır vebası 19. yüzyıla kadar olan süreçte büyük çoğu yine Asya kökenli muhtelif salgında milyonlarca hayvanın ölümüne neden olmuştur. Tecrübe edilen salgınlardan devlet ekonomileri ile insan sağlığı önemli ölçüde etkilendiğinden hastalıkla mücadelenin ve salgınların önüne geçmenin yolları aranmıştır. Bu çerçevede bir taraftan veteriner hekimliği eğitimi başlatılıp mesleki bir teşkilatlanmanın teminine girişilirken bir yandan da hastalıklarla mücadelenin etkin biçimde yürütülmesini sağlayacak mevzuat hazırlanmaya ve nihayetinde devletlerin özgün deneyimlerinin diğerleriyle paylaşılmasını ve ortak bir hafızaya aktarımını sağlayacak uluslararası düzeydeki platformların oluşturulmasına çalışılmıştır. Avrupa devletleri söz konusu girişimleri sayesinde 1871-1872’de etkili olan son büyük epidemiyi takiben sığır vebasını önemli ölçüde kontrol altına alıp büyük salgınların önüne geçebilmişlerdir. Bu tarihten sonra hastalık daha çok doğuda görülür olmuştur. Sığır vebası Osmanlı topraklarında da büyük kırımlar yaratmıştır. Özellikle 19. yüzyılda yaşanan atakların olumsuz etkileri 20. yüzyıl ortalarına dek sürmüştür. Hastalığın kendisi de ancak Cumhuriyet devrine eradike edilebilmiştir. Devletin bu fenomenle başa çıkamamasında uzman kadro yetersizliği temel etkenlerdendir. Ele alınan çalışma da buna odaklanmaktadır. Dönemin arşiv kayıtlarından hareketle Osmanlı merkez otoritesinin özellikle 1885 sonrası süreçte hastalıkla mücadele edecek kadrolarını oluşturmadaki performansın portresi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmanın ana kaynağını ele alınan dönem için birinci el kaynak kabul edilen ve Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı’nın Osmanlı Arşiv kısmında Dahiliye(Mektubi Kalemi), Yıldız(Mütenevvi Maruzat); İrade(Askeri, Dahiliye, Hususi, Orman ve Maadin, Taltifat), Bab-ı Ali Evrak Odası ve Meclis-i Vükela Mazbataları fonlarında yer alan arşiv belgeleri oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı tarihi, veteriner hekimlik, sığır vebası, askeri baytarlar, sivil baytarlar

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Rinderpest in the Ottoman State: The Issue of Assigning Military Veterinarians

Öz

It is a broadly accepted opinion that cattle plague has been existent since the early ages. Again, according to this opinion the disease emerged in eastern China and carried to central Europe with Hun raids. The cattle plague that penetrated to Europe caused death of millions of animals in the process until the 19 the Century with various outbreaks most of which were sourced from Asia again. State economies and human health were considerably affected from the experiences outbreaks which lead to search for methods to fight against the disease and outbreaks. In this framework veterinary medicine education was initiated and the vocation was institutionalized while also it was attempted to develop legislation that would ensure effective fight against diseases and finally to create international platforms enabling states share their unique experiences with others and transfer them to a common memory. Thanks to their mentioned initiatives, European states could control cattle plague to a significant extent following the last major epidemic that was effective in 1871-1872 and prevent large scale outbreaks. From this date onwards the disease was mostly seen in the east. Cattle plague caused major carnage on Ottoman lands. Especially the negative effects of attacks in the 19th Century were carried into mid-20th Century. The disease itself could be eradicated only in the Republican period. The main factors in the inability of the state to cope with this phenomenon was insufficient expert staff. The Ottoman central authority that was late to establish veterinary medicine institution thus could not suppress outbreaks. The study focuses on this subject. Based on the archive records of the time, the aim was to display the portrait of performance Ottoman managers regarding creation of staff to fight against the disease especially in the process following 1885. The archival documents included in Dahiliye (Mektubi Kalemi), Yıldız (Mütenevvi Maruzat); İrade (Askeri, Dahiliye, Hususi, Orman and Maadin, Taltifat), Bab-ı Ali Evrak Odası and Meclis-i Vükela Mazbataları fons of the Ottoman Archives of the Presidency of State Archives that are considered as the primary source for the period examined constituted the main source.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı tarihi, veteriner hekimlik, sığır vebası, askeri baytarlar, sivil baytarlar

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Referans1 Ak, Mehmet (Bahar 2016), “Osmanlı Devleti’nde Veba-i Bakarî (Sığır Vebası), Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 39, s.215-240.
• Referans2 Birinci, Ali (2018), “Baytar Miralay Muallim Mehmed Ali Bey’in Hikâyesi”, Müteferrika, C.54, s.7-74.
• Referans3 Çalışkan, Adem- Eyicil, Ahmet (2019), “XVIII. Ve XIX. Yüzyılda Halep ve Civarında Salgın Hastalıklar”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 9, S. 18, s.1289-1319.
• Referans4 Çalışkan, Adem (2020), “Osmanlı Kenti Bayezid’de Salgın Hastalıklar ve Bazı Asayiş Problemleri (XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başları)”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.39, s.1-19.
• Referans5 Dinçer, Ferruh (1979), “Türkiye’de Askeri Veteriner Hekimlik Tarihi Üzerine Araştırmalar, I. Bölüm”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, C.26, S.3.4, s.1-13.
• Referans6 Edhem, Subhi (H.1334), Nevsâl-i Baytarî, Agob Matyosyan Matbaası, Dersaadet (İstanbul).
• Referans7 Erk, Nihal (1959), “Türkiyede Veteriner Hekimlik Öğretiminin Başlangıcı ve Bugüne Kadar Geçirdiği Safhalar Üzerinde Yeni Araştırmalar”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, C.6, S.1.2, s.80-85.
• Referans8 Genç, Mehmet (2000), Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Referans9 Jones, Bruce Vivash (2021), The History of Veterinary Medicine and the Animal-Human Relationship, 5M Publishing.
• Referans10 Karademir, Zafer (2018), İmparatorluk Ekonomisinin Can Damarları: Osmanlı Ülkesinde Hayvancılık İşletmeleri (1500-1800), İstanbul: Libra Yayıncılık.
• Referans11 Kaya Doğanay, Fatma (2017), “Mülkiye Baytar Mektebi”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C.60, s.665-686.
• Referans12 Kıel, Mackıel (2016), “Alasonya”, TDV İslâm Ansiklopedisi, EK 1, s.71-73.
• Referans13 Kılıç, Orhan (2021), Mikrop Salgın ve Toplum-İnsanlığın Ölümle İmtihanı, İstanbul: İdeal Kültür Yay.
• Referans14 Melikoğlu Gölcü, Berfin, Özgür, Atilla (2015), “Osmanlı Devleti’nde Sivil Veteriner Hekimliğine Yönelik İlk Mevzuat Düzenlemeleri”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, C.62, s.7-12.
• Referans15 Mengirkaon, Sabri, “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbekir’de Veba-i Bakarî”, Osmanlı’dan Günümüze Diyarbakır, Ensar Yay., 2018, s.295-323.
• Referans16 Nazlıoğlu, Mehmet- Örün, Halil (1972), Sığır Vebası, Tarım Bakanlığı Veteriner İşleri Genel Müdürlüğü Yay A-41.
• Referans17 Ortaylı, İlber (2000), Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Referans18 Özlü, Zeynel (2014), “19. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Devletinde Hazırlanan İki Risale: Vebâ-yı Bakarî ve Zâtülcenb”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, C.12, S.23, s.99-114.
• Referans19 Polat, Hatice (2013), Mülkiye Baytar Mektebi (1894-1922), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Referans20 Sezen, Tahir (2017), Osmanlı Yer Adları, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Referans21 Spinage Clive A. (2003), Cattle Plague- A History, New York: Kluwer Academic Publishers.
• Referans22 Şanal, Raziye– Feyiz, Fulya (2021), “1890-1899 Yılları Arasında Edirne Vilayetinde Sığır Vebası: Vebâ-yı Bakarî”, Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.11, S.1, s.189-200.
• Referans23 Şimşek, Kamuran (Kış 2020/I) “Osmanlı Devri Denizli’de Sığır Vebası: Vebâ-yı Bakarî”, Belgi, S.19, s.2068-2080.
• Referans24 Tan, Seda (2017), “Türkiye’de Sivil Veteriner Hekimliği Eğitiminin Başlangıcı Konusunda Bazı Tespitler”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C.XIX, S.1, s.43-53.
• Referans25 Tan, Seda (2015), Osmanlı Devleti’nde At Yetiştiriciliği (1842-1918), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Referans26 Yenidünya Gürgen, Süheyla (2019), “Bir Savaş Bir Vilayet: 93 Harbi’nden Sonra Edirne Vilayetinde Savaşın İzlerini Silmek Üzere Yapılan Düzenlemeler (1879-1882)”, History Studies, C.11, S.6, s.2325-2345.
• Referans27 Yıldırım, Nuran (2010), İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Referans28 (1873), “Fenn-i Baytarî Tahsîli İçin Mekteb-i Tıbbiyeye Alınacak Askerî ve Mülkiye Baytar Şâkirdânı Hakkında Nizâmnâme”, Düstûr, Tertib 1, Cild 3, s.533-538.
• Referans29 (1876), “Memâlik-i Şâhânede İstihdâm Olunacak Mülkiye Baytarları Hakkında Kaleme Alınan Nizâmnâme, Düstûr, Tertib 1, Cild 3, s.539-541.
• Referans30 (1893), “Zâbıta-i Sıhhiye-i Hayvâniyye Nizâmnâme-i Umûmîsinin Neşrine Kadar Muvakkat Olub Şimdilik Hüdâvendigâr Vilâyetinde Mevki-i Tecrübeye Konulmak Üzere Kaleme Alınan Ta’lîmât”, Düstûr, Tertib 1, Cild 6, s.1306-1310.
• Referans31 (1877), “Vilâyât Belediye Kânûnu”, Düstûr, Tertib 1, Cild 4, s.570-586.
• Referans32 BOA.A.MKT.MHM. 479/57.
• Referans33 BOA.BEO. 48/3557; 342/25618; 455/34101; 510/38196.
• Referans34 BOA.DH.MKT. 6/17; 13/16; 13/25; 14/38; 22/19; 59/28; 63/20; 66/43; 115/46; 144/25; 200/31; 200/33; 305/20; 315/62; 397/42; 1328/100; 1329/23; 1388/64; 1389/21; 1393/46; 1397/97; 1399/84; 1401/99; 1403/85; 1436/110; 1489/110; 1504/32; 1510/86; 1522/95; 1549/28; 1560/115; 1580/70; 1587/68; 1597/116; 1598/26; 1601/3; 1603/7; 1607/94; 1630/64; 1646/80; 1647/139; 1651/25; 1655/26; 1663/104; 1669/121; 1680/29; 1708/109; 1712/34; 1716/96; 1721/42; 1721/55; 1724/101; 1733/13; 1770/120; 1796/16; 1804/67; 1808/49; 1808/106; 1818/46; 1820/34; 1820/40; 1820/55; 1824/23; 1829/51; 1857/68; 1858/117; 1864/91; 1868/46; 1871/82; 1872/46; 1878/13; 1906/96; 1934/7; 1947/1106; 1962/80; 1966/93; 1971/56; 2001/61; 2008/93; 2025/115; 2034/126; 2044/34; 2868/22; 2891/42.
• Referans35 BOA.İ.MMS. 65/3057; 117/5039.
• Referans36 BOA.İ.OM. 2/7; 2/23; 3/5; 4/17.
• Referans38 BOA.İ.ŞD. 41/2126.
• Referans39 BOA.MV. 61/21; 66/44; 69/67.
• Referans40 BOA.ŞD. 520/27; 523/18; 2271/48; 2560/37.
• Referans41 BOA.Y.A.HUS. 198/75.
• Referans42 BOA.Y.MTV. 59/42; 128/86.
• Referans43 BOA.YB.021. 90/29.