BOĞAZLARIN HUKUKİ STATÜSÜNE GÖRE YABANCI GEMİLERİN BOĞAZLARDAN GEÇİŞ PRATİKLERİNİN BOĞAZLAR MUHAFIZLIĞI’NCA TATBİKİ (1832-1908)

Yıl 2024, Sayı: 27, 179 - 208, 01.01.2024

Pınar Çevik Azap

https://doi.org/10.33431/belgi.1296389

Öz

1453 yılında İstanbul’un fethedilmesi ve ardından yürütülen genişleme siyaseti kapsamında 1484 yılından itibaren Karadeniz’in tüm sahil şeridine sahip olunması, Osmanlı Devleti’ne boğazlar üzerinde mutlak egemenlik hakkı tanımıştı. Osmanlı Devleti’nin boğazlar üzerindeki bu mutlak egemenlik hakkı, Boğazlar’dan geçiş ve Karadeniz’in deniz ulaşımının tamamıyla Osmanlı Devleti’nin tasarrufunda bulunmasına olanak sağlamaktaydı. Boğazların tüm yabancı devletlerin gemilerine kapalı olması esası üzerine belirlenen bu tasarruf hakkı, XVIII. yüzyılın sonlarına kadar tatbik edilse de Osmanlı Devleti’nin boğazlar üzerindeki bu hakkı, 1798 yılından itibaren yapılan ikili anlaşmalarla zayıflatılmış, 1841 yılından itibaren de çok taraflı antlaşmalarda sınırlandırılmıştı. Yapılan uluslararası antlaşmalarla hukuki statüsü belirlenen boğazlardan yabancı gemilerin geçiş rejimi, Bahr-i Sefid Boğazı Muhafızlığı ve Bahr-i Siyah Boğazı Muhafızlığı ile kontrol edilmekteydi. Her iki boğazlar muhafızlığı bu vazifesini, 1832 yılında müşiriyet olarak tesis edilen Tophane-i Amire Müşiriyeti’ne bağlı olarak yürütmekteydi. Bahr-i Sefid ve Bahr-i Siyah Boğazları Muhafızlığı, hem uluslararası antlaşmalarla belirlenen kaidelere uygun olarak yabancı gemilerin geçiş rejimini tatbik etmekteydi hem de çağın ihtiyacı ve zorunluluğu kapsamında bu geçişler esnasında gemiler üzerinde deniz karantinasını icra etmekteydi. Ayrıca silah, mühimmat, barut gibi patlayıcı maddelerin kaçak bir şekilde boğazlardan geçirilmesine mâni olmak da her iki boğazlar muhafızlığının göreviydi. Bu çalışmanın amacı, 1908 yılında lağvedilene kadar Tophane-i Amire Müşiriyeti’ne bağlı olan Boğazlar Muhafızlığı’nın, yabancı gemilerin boğazlardan geçiş rejimini uygulama pratiklerini incelemektir. Bu amaç doğrultusunda çalışmanın kapsamı, yabancı gemilerin uluslararası antlaşmalarla belirlenen geçiş kaideleri ile bu kaidelerin barış ve savaş zamanlarında Boğazlar Muhafızlığı’nca ne şekilde uygulandığını tespit etmek olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Boğazlar, Tophane-i Amire, Bahr-i Sefid, Bahr-i Siyah, Karantina, Kırım Harbi, Doksanüç Harbi, Sefine

THE APPLICATION of PASSAGE PRACTICE of FOREIGN SHIPS THROUGH the STRAITS by STRAITS GUARDSHIP ACCORDING to the LEGAL STATUS of the STRAITS (1832-1908)

Öz

Within the scope Istanbul’s conquest (1453) and the following enlargement policy, owning the entire Black Sea coastline since 1484 gave the Ottoman Empire absolute sovereignty over the Straits. This right allowed the passage through the Straits and the Black Sea’s maritime transport to be completely at the Ottoman Empire’s disposal. Although this right of disposition determined on the principle of the straits being closed to all foreign states’ ships were implemented until late 1700s, its right over the straits was weakened by bilateral agreements made since 1798, and restricted with multilateral agreements since 1841. Foreign ships’ passage regime through the straits whose legal status was determined by international treaties were controlled with Bahr-i Sefid and Bahr-i Siyah Straits Guardships. Both Guardships conducted this duty under the Tophane-i Amire Müşiriyeti, established as a Marshallship in 1832. Bahr-i Sefid and Bahr-i Siyah Straits Guardships both applied the transit regime of foreign ships in accordance with the rules determined by international treaties, and carried out maritime quarantine on the ships during these passages within the scope of the needs and requirements of the age. Additionally, to prevent the smuggling of explosives such as weapons, ammunition and gunpowder through the straits was the duty of both Straits Guardships. This study’s aim is to examine the application practices of the foreign ships’ passage regime through the Straits by the Straits Guardship, affiliated to the Tophane-i Amire Müşiriyeti till its abolishment (1908). Thus, the study’s scope will be to determine the transit rules of foreign ships determined by international agreements and how these rules were applied by the Straits Guardship in times of peace and war.

Anahtar Kelimeler

Straits, Bahr-i Sefid, Bahr-i Siyah, Quarantine, Crimean War, The ’93 War, Tophane-i Amire, Master-at-arms.

Kaynakça

• Albayrak, M. Taner (2010), “Doğu Akdeniz’de Deniz Fenerleri”, Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu II, s. 268-287.
• Armaoğlu, Fahir (2016), 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ayrapetov, Oleg Rudolfoviç (2022), “Rusya’nın 1878’de İngiltere, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı Devleti Koalisyonuna Karşı Savaş Planı ve İstanbul Boğazı’nın İşgal Edilmesi Sorunu”, Çarlık Rusyası ve Boğazlar, Editörler: Gültekin Yıldız ve Çoşkun Ünsal, İstanbul: MSÜ Yayınları. s. 109-141.
• Badem, Candan (2017), Kırım Savaşı ve Osmanlılar, Çeviren: Eşref Bengi Özbilen, İstanbul: Türkiye İşbankası Kültür Yayınları.
• Belik, Mahmut R. (1962), Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü, İstanbul: Sermet Matbaası.
• Beydilli, Kemal (1992), “Boğazlar Meselesi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.6, s. 266-269.
• Beydilli, Kemal (2007), “Paris Antlaşması”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 34, s. 169-172.
• Bilsel, Cemil (1948), Türk Boğazları, İstanbul: Basım Yeri: İsmail Akgün Matbaası.
• Çekmarev, Sergey (2022), “Boğaz Seferi Hazırlığının Bir Parçası Olarak 1902 Harp Oyunu”, Çarlık Rusyası ve Boğazlar, Editörler: Gültekin Yıldız ve Çoşkun Ünsal, İstanbul: MSÜ Yayınları.
• Çevik Azap, Pınar (2023), Tophane-i Amire Müşiriyeti, İstanbul: Timaş Akademi.
• Emanet, Hakan (2003), Deniz Hakimiyetinden Dünya Hakimiyetine Giden Yolda Türk Boğazları, İstanbul: IQ Kültür-Sanat Yayınları.
• Eren, Emine (2008), “Kavalalı Mehmed Ali Paşa İsyanı ve Mısır Meselesi”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir.
• Gedikli Berber, Şerika (2013), Siyaset, Güç ve Denge Bağlamında Türk Boğazları (1833-1998), Ankara: Berikan Yayınları.
• Gencer, Ali İhsan (1992), “Berlin Antlaşması”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.5, s. 516-517.
• Goryanof, Sergey (2006), Rus Arşiv Belgelerine Göre Boğazlar ve Şark Meselesi, Hazırlayan: Ali Ahmetbeyoğlu ve İshak Keskin, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Gövez, Kübra (2022), “Osmanlı Devleti’nin 93 Harbi’nde Silah ve Mühimmat Tedariki”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya.
• İnan, Yüksel (1995), Türk Boğazlarının Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Ankara: Turhan Kitabevi.
• Karaoğlan, Fazilet (2019), “Kırım Savaşı Sırasında Eflak-Boğdan (1853-1856)”, Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Zonguldak.
• Keleş, Erdoğan (2009), “Osmanlı, İngiltere ve Fransa İlişkileri Bağlamında Kırım Savaşı”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara.
• Kocabaş, Süleyman (1994), Türkiye’nin Canı Boğazlar, İstanbul: Vatan Yayınları.
• Krivopalov, Alexey Alekseevıch (2022), “1853-1856 Kırım Savaşı Arifesinde Rus Savaş Stratejisi ve İstanbul Boğazı Çıkarma Harekâtı”, Çarlık Rusyası ve Boğazlar, Editörler: Gültekin Yıldız ve Çoşkun Ünsal, İstanbul: MSÜ Yayınları, s.93-107.
• Kurat, Akdes Nimet (2011), Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919), Ankara: TTK.
• Kurumahmut, Ali ve Tosun, Sinan Azmi (1999), Uluslararası Boğazlardan Geçiş ve Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü, İstanbul: Harp Akademileri Basım Evi.
• Mercan, Evren (2018), II. Abdülhamid Dönemi Deniz Stratejisi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Mercan, Evren (2020), 93 Harbi’nde Deniz Harekâtı, İstanbul: Selenge Yayınları.
• Müderrisoğlu Esiner (2017), Ayşen, “Kırım Savaşı’nda İngiliz Politikası”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• Ökte Soysal, Nebahat (2002), “Türk Hakimiyetine Geçişinden Günümüze Boğazlar Sorunu”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne.
• Ölmez, Adem (2009), “1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’nda Epir Cephesinin Savaşı Sonucuna Etkileri”, Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi, S.1.
• Ölmez, Adem (2013), 93 Harbinden Otuz Bir Mart Olayına Gazi Ethem Paşa ve Dönemi, Ankara: TTK.
• Örenç, Ali Fuat (2011), “Boğazlar ve Ege Adaları”, Türk Boğazları, Derleyen: Nur Jale Ece, İstanbul: Deniz Klavuzluk A.Ş.
• Özcan, Besim (1990), “Rus Donanmasının Sinop Baskını (30 Kasım 1853)”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum.
• Tomilin, Aleksandr (2022), “Rus Askeri İstihbaratının İstanbul Boğazı’na Yönelik Faaliyetleri (1878-1885)”, Çarlık Rusyası ve Boğazlar, Editörler: Gültekin Yıldız ve Çoşkun Ünsal, İstanbul: MSÜ Yayınları, s. 143-170.
• Tukin, Cemal (1999), Boğazlar Meselesi, İstanbul: Basım Yeri: Pan Yayınları.
• Turan, Resul (2019), “Çarlık Rusyası Döneminde Batum Vilayeti (1878-1914)”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• Ürekli, Fatma ve Ürekli, Muzaffer (2008), “Osmanlı-Yunan Savaşı’nda Yardım Kampanyaları ve Toplumsal Dayanışma Üzerine Değerlendirme”, Osmanlı Dönemi Balkanlar’da Kültürel ve Sosyal Hayat, Editörler: Zafer Gölen ve Abidin Temizer, İstanbul: Gece Kitaplığı, s. 141-214.
• Vank, M.Deniz (1998), Boğazların Hukuki Rejimi ve Türk Boğazları, Ankara: Us-A Yayınları.
• Yener, Emir (2013), “Deniz Muharebeleri ve Müşterek Harekât (1792-1912)”, Osmanlı Askeri Tarihi: Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri (1792-1918), Editör: Gültekin Yıldız, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Yenidünya, Süheyla (2009), “Kale-i Sultaniye Anlaşması’nın Gizli Görüşmeleri”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.11, S.1, s. 309-325.
• Yıldız, Gültekin (2022), “Boğazların Ruslara Karşı Savunması: Avrupalı Güçler ve Osmanlı Devleti’nin Askeri İstihbarat Faaliyetleri ve Harekât Planları (1815-1914), Çarlık Rusyası ve Boğazlar, Editörler: Gültekin Yıldız ve Çoşkun Ünsal, İstanbul: MSÜ Yayınları.