AHENK NEWSPAPER EDITOR-IN-CHIEF MEHMET ŞEVKİ ERTUĞRUL'S MEMOIRS OF THE FREE PARTY AND REFLECTİONS ON THE SINGLE PARTY PERIOD

Yıl 2025, Sayı: 29, 161 - 193, 01.01.2025

Fatih Selçuk

https://doi.org/10.33431/belgi.1523947

Öz

Founded in August 1930 by President Gazi Mustafa Kemal to his close friend, Ambassador Fethi Bey of Paris, the Free Republican Party (Serbest Cumhuriyet Fırkası) should be considered as a break in terms of the single party period with its causes and consequences. There is an extensive literature on the Free Republican Party in studies on the single party period. Despite this extensive literature, first-hand sources on this important stage of the single-party era are often repetitive. This article contributes to the literature by publishing for the first time the memoirs of Mehmet Şevki Ertuğrul, a journalist, educator and politician from İzmir, from the days of the Free Republican Party. Unlike many other memoirs, these memoirs were not written to inform the public or to illuminate an era. In this respect, the process of writing these memoirs has a certain background and cause and effect relationship. Mehmet Şevki Ertuğrul, who first applied for parliamentary candidacy from the Republican People’s Party in the general elections in March 1939, tried his luck once again in a by-election for Muğla shortly after he failed in this attempt. In November 1939, in his application for candidacy for Muğla, in addition to filling out the application documents, which was a standard formality for everyone, he wrote some additional articles in order to present information that would bring him to the forefront in the eyes of the party. In these writings, Ertuğrul describes his professional and political career, while at the same time, in order to prove his loyalty to the party, he describes what he did for the CHP in İzmir during the period when the Free Republican Party was founded and shortly afterwards when he ran in the municipal elections. The nine-page typewritten text enabled Mehmet Şevki Ertuğrul to leave behind a memoir, albeit unintentionally. Thanks to these memoirs, it is possible to understand how the İzmir leg of the Free Republican Party experience was seen by a local CHP observer. Moreover, the analysis of the writing process of these memoirs reveals how the Free Republican Party was viewed in the long term during the single party era.

Anahtar Kelimeler

Free Republican Party, Mehmet Şevki Ertuğrul, Single Party Period, 1930 Municipal Elections, Turkish political life

AHENK GAZETESİ BAŞYAZARI MEHMET ŞEVKİ ERTUĞRUL’UN SERBEST FIRKA HATIRATI VE TEK PARTİ DÖNEMİNE DAİR DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ

Öz

1930 yılının Ağustos ayında Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal tarafından yakın dostu Paris Büyükelçisi Fethi Bey’e kurdurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası, sebepleri ve sonuçlarıyla tek parti dönemi açısından bir kırılma olarak kabul edilmelidir. Tek parti dönemine dair araştırmalarda Serbest Cumhuriyet Fırkası ile ilgili geniş sayılabilecek bir literatür vardır. Bu geniş literatüre rağmen tek parti döneminin bu önemli aşamasına dair birinci el kaynaklar genellikle birbirini tekrar eder niteliktedir. Bu makalede İzmirli gazeteci, eğitimci ve siyasetçi Mehmet Şevki Ertuğrul’un Serbest Cumhuriyet Fırkası günlerine ait hatıraları ilk defa yayımlamak suretiyle literatüre katkı sunulmaktadır. Bu hatırat, diğer pek çok hatırattan farklı olarak kamuoyunu bilgilendirmek yahut bir dönemi aydınlatmak için kaleme alınmamış. Bu bakımdan hatıratın yazım süreci belirli bir arka plana ve neden sonuç ilişkisine sahiptir. İlk olarak 1939 Mart’ında yılında genel seçimlerde Cumhuriyet Halk Partisi’nden milletvekili adaylığı başvurusunda bulunan Mehmet Şevki Ertuğrul, bu girişiminde başarısız olduktan kısa bir süre sonra Muğla için yapılan bir ara seçimde şansını bir kere daha denemiştir. 1939 Kasım’ında Muğla için yaptığı adaylık başvurusunda, herkes için standart bir formalite olan başvuru evraklarını doldurmasının yanında, kaleme aldığı bazı diğer ek yazılarda kendisini parti nezdinde ön plana çıkarak bilgiler sunmayı amaçlamıştır. Ertuğrul bu yazılarda bir yandan da mesleki ve siyasi kariyerini anlatırken, diğer yandan da partiye bağılığını kanıtlamak amacıyla, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulduğu ve kısa bir süre sonra da belediye seçimlerine girdiği süreçte İzmir’de CHP için neler yaptığını anlatmaktadır. Dokuz sayfalık daktilo metin, Mehmet Şevki Ertuğrul’un, istemeden de olsa, ardında bir hatırat bırakmasını sağlamıştır. Bu hatırat sayesinde Serbest Cumhuriyet Fırkası tecrübesinin İzmir ayağının CHP’li bir yerel göz tarafından nasıl görüldüğü anlaşılabilmektedir. Ayrıca bu hatıratın yazım aşamasının analizi, tek parti döneminde uzun vadede Serbest Cumhuriyet Fırkası’na nasıl bakıldığını da ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Serbest Cumhuriyet Fırkası, Mehmet Şevki Ertuğrul, Tek Parti Dönemi, 1930 Belediye Seçimleri, Türk siyasi hayatı

Kaynakça

• 1. Arşiv Belgeleri ve Resmi Yayınlar
• BCA Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Kataloğu, Katalog No: 30-10-0-0, Kutu No: 76, Gömlek No: 502, Sıra No: 1.
• BCA Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Kataloğu, Katalog No: 30-10-0-0, Kutu No: 76, Gömlek No: 501, Sıra No:7.
• BCA CHP Kataloğu, Katalog No: 490-1-0-0, Kutu No: 305, Gömlek No: 1238, Sıra No: 3.
• BCA CHP Kataloğu, Katalog No: 490-1-0-0, Kutu No: 305, Gömlek No: 1238, Sıra No: 1.
• BCA CHP Kataloğu, Katalog No: 490-1-0-0, Kutu No: 314, Gömlek No: 1284, Sıra No: 1.
• BCA CHP Kataloğu, Katalog No: 490-1-0-0, Kutu No: 435, Gömlek No: 1804, Sıra No: 1.
• BCA CHP Kataloğu, Katalog No: 490-1-0-0, Kutu No: 435, Gömlek No: 1805, Sıra No:1.
• C.H.P. Tüzüğü (Partinin Üsnomal Büyük Kurultayı Onaylamıştır), Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara, 1938.
• Cumhuriyet Halk Partisi, On Beşinci Yıl Kitabı, Ankara, 1938.
• 2. Süreli Yayınlar Ahenk, Cumhuriyet, İnkılâp, Milliyet,
• Ulus, Ulusal Birlik (İzmir), Vakit, Yeni Asır
• 3. Kitap, Makale ve Tezler
• Ağaoğlu, Ahmet, (1969), Serbest Fırka Hatıraları, 1. Baskı, Baha Matbaası, İstanbul.
• Arıkan, Zeki, (2006), İzmir Basın Tarihi (1868-1938), 1. Baskı, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir.
• Atay, Falih Rıfkı, “Yeni Kamutaya Doğru”, Ulus, 9 Şubat 1939, s. 1, 8.
• Atay, Falih Rıfkı, (1980), Çankaya, Sena Matbaası, İstanbul.
• Avşar, Abdülhamit, (1998), Bir Partinin Kapanmasında Basının Rolü: Serbest Cumhuriyet Fırkası, 1. Baskı, Kitabevi, İstanbul.
• Çakmak, Fevzi, (2017), İzmir Siyasi Hayatında Seçimler (1908-1945), 1. Baskı, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
• Demir, Yağız, (2020), “Milli Şef Döneminde Chp’de Mebusluk Başvuruları ve Siyasi Kültür (1939-1950)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Demirel, Ahmet, (2014), Tek Partinin İktidarı: Türkiye’de Seçimler ve Siyaset (1923-1946), 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Duman, Önder, (2017), “Tek Parti Döneminde CHP’de Bir Parti İçi Demokrasi ‘Denemesi’: 1939 Seçimleri ve İkinci Seçmenlerle ‘İstişare’”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 13, Sayı: 26, Güz 2017, ss. 208-235.
• Emrence, Cem, (2008), 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Erer, Tekin, (1963), Türkiye’de Parti Kavgaları, 1. Baskı, Ticaret Borsası Matbaası, İstanbul.
• Eroğul, Cem, (2014), Demokrat Parti: Tarihi ve İdeolojisi, Yordam Kitap, İstanbul.
• Goloğlu, Mahmut, (1974), Millî Şef Dönemi (1939-1945), 1. Baskı, Kalite Matbaası, Ankara.
• Göndürü, Döndü Sena, (2020 ),“1930 Yılı Sonlarında Cumhuriyet Halk Fırkası Taşra Teşkilatı: Heyet Raporları Üzerinden Bir Değerlendirme”, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 66, ss. 123-152.
• Gülen, Ahmet, (2023), İnönü ve Demokratlar, 1. Baskı, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul.
• Gülen, Ahmet, (2022), Kronolojik Serbest Cumhuriyet Fırkası Tarihi, 1. Baskı, Berikan Yayınevi, Ankara.
• İlmen, Süreyya, (1951), Dört Ay Yaşamış Zavallı Serbest Fırka, 1. Baskı, Muallim Fuad Gücüyener Yayınevi, İstanbul.
• İnönü, İsmet, (2008), Defterler (1919-1973), Cilt: 1, haz. Ahmet Demirel, 3. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Kabasakal, Mehmet, (1991), Türkiye’de siyasal parti örgütlenmesi: 1908-1960, 1. Baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul.
• Kandemir, Feridun, (1955), Serbes Fırka Nasıl Kuruldu-Nasıl Kapatıldı?, 1. Baskı, Ekicigil Matbaası, İstanbul.
• [Karacan], Ali Naci, (1930), “Bizim Fırkanın Acınacak Hali”, İnkılâp, 24 Teşrinisani [Kasım], s. 1.
• [Karaosmanoğlu], Yakup Kadri, “C. H. Fırkası”, Hâkimiyeti Milliye, 29 Teşrinisani [Kasım] 1930, s. 1.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, (1968), Politikada 45 Yıl, 1. Baskı, Bilgi Yayınevi, İstanbul.
• Kaya, Murat, (2024), Gazeteci ve Siyasetçi Kimliğiyle Haydar Rüştü Öktem (1885-1951), 1. Baskı, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
• Kılıç Ali, (2007), Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, der. Hulûsi Turgut, 9. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Koçak, Cemil, (2009), “Tek Parti Yönetimi, Kemalizm ve Şeflik Sistemi: Ebedî Şeflik/Millî Şef”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Kemalizm, Cilt: 2, ed. Tanıl Bora ve Murat Gültekingil, 6. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, ss. 119-137.
• Koçak, Cemil, (2006), Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Koçak, Cemil, (2010), İkinci Parti: Türkiye’de İki Partili Siyâsî Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1950), Cilt: 1, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Koçak, Cemil, (1986), Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), Cilt: 1, 1. Baskı, İletişim Yayınları, Ankara.
• Koçak, Cemil, (2007), Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945), Cilt: 2, 3. Baskı, İletişim Yayınları, Ankara.
• Lamprou, Alexandros, (2022), “Dilekçe Gönderme, İhbar ve Türkiye’de Tek Parti Döneminde Devlet-Toplum İlişkileri: 1939 Genel Seçimi Örneği”, Tek Parti Dönemini Yeniden Düşünmek Devlet, Toplum ve Siyaset, der. Sevgi Adak ve Alexandros Lamprou, 1. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, ss. 93-128.
• Naskali, Emine Gürsoy, (2015), Celal Bayar Arşivinden Serbest Fırka Anıları, 1. Baskı, Doğan Kitap, İstanbul.
• Okyar, Osman ve Mehmet Seyitdanlıoğlu, (2017), Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, 7. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Öz, Esat, (1992), Türkiye’de Tek-Parti Yönetimi Ve Siyasal Katılım: 1923-1945, 1. Baskı, Gündoğan Yayınevi, Ankara.
• Öz, Eyüp, (2019), Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Muhalif Ege, 1. Baskı, İletişim Yayınları.
• Soyak, Hasan Rıza, (2010), Atatürk’ten Hatıralar, 6. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Sürgevil, Sabri, (2009), II. Meşrutiyet Döneminde İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir.
• Temizer, Abidin, (2014), Şefik Avni Özüdoğru’nun Serbest Fırka Hatıratı, 1. Baskı, Libra Kitapçılık, İstanbul.
• Toker, Metin, (1990), Demokrasimizin İsmet Paşa’lı Yılları (1944-1973), Cilt: 1, 3. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Turan, Akkoyun, (1996 ), “Atatürk Devri İzmir Basını ve Kamuoyu Üzerindeki Tesiri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 14, ss. 101-124.
• Uran, Hilmi, (2017), Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1930), 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Uyar, Hakkı, (2014), 100 soruda Cumhuriyet Halk Partisi Tarihçesi (1923-2012), 2. Baskı, Anka Yayınları, Ankara.
• Uyar, Hakkı, (1998), Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, 1. Baskı, Boyut Kitapları, İstanbul.
• Vural, Demet Öztekinli, (2017), “İzmir’de Cumhuriyet Halk Fırkası’nın Kuruluşu Ve Teşkilatlanması (1923-1938)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Yetkin, Çetin, (1997), Serbest Cumhuriyet Fırkası, 2. Baskı, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul.
• 4.Dijital Kaynaklar
• Plan d’Assurance de Smyrne (Smyrna), Juin 1905, Turquie; https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b101006169.r=Smyrna?rk=21459;2 (Erişim Tarihi: 13.12.2024)