BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA OSMANLI IRAK’INA DAİR BİR RAPOR: SORUNLAR, TARAFLAR VE TANIKLAR

Yıl 2023, Sayı: 8, 41 - 62, 12.06.2023

Fasih Dinç

https://doi.org/10.59577/belgu.1291575

Öz

Birinci Dünya Savaşında (1914-1918) Irak, Osmanlı Devleti için İngiliz işgaline karşı bir savunma cephesiydi. Savaşta aynı anda birçok cephede savaşılmasının yarattığı askeri koşulların yanı sıra Irak’ın kendisine has sosyo-kültürel yapısı, Osmanlı kuvvetlerini büyük zorluklarla karşı karşıya bırakıyordu. Bu aşamada 1916 tarihli “Irak ahvâl ve idâre-i umûmîyesi” başlığıyla Osmanlı jandarma müfettişi tarafından yazılan bir rapor hem cephede hem cephe gerisinde Irak’ta yaşanılanlara dair değerli veriler sunmaktadır. Bilhassa, Bağdat ve Basra çevresindeki gelişmelere odaklanan raporda, Irak cephesindeki askeri durum, bölgenin aşiret, mezhep ve inanç temalı sosyo-kültürel yapısı, Arap toplumunun savaştaki tutumlarına, bir devlet olarak Osmanlı’nın varlığı ve halkla kurduğu ilişki tarzına dair bilgiler verilmekte, tespitler yapılmakta ve çözümler önerilmektedir. Dönemin bir tanığının gözlem ve tespitlerini içermesi bakımından rapor, savaşın gölgesindeki Osmanlı Irak’ının bir kesitini vermektedir. Ancak özellikle taraflı biri olarak Osmanlı müfettişi tarafından yazılan ve belli sınırlılıklara sahip olan bir rapora sadece odaklanarak yapılacak saptamalar, birçok faktörün ıskalanmasına neden olabilir. Sonuç olarak, makalede savaş süreci Irak’ına dair diğer tanıkların görüş ve gözlemleri, Osmanlı arşiv kaynakları ve güncel literatürden faydalanarak bu raporun sunduğu bilgiler analiz edilecek, sorular sorulacak ve cevaplar aranacaktır. Bu bağlamda, taraflar olarak Osmanlı ve İngiltere’nin Irak’a dönük hamlelerine ve savaşın önemli bir aktörü olarak Iraklıların pozisyonlarına dair çıkarımlar yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Irak, Araplar, Osmanlı, İngiltere, Aşiret, Şiilik, Savaş

A Report on Ottoman Iraq in the First World War: Problems, Parties and Witnesses

Öz

In the First World War (1914-1918), Iraq was a defensive front line for the Ottoman Empire against the British invasion. In addition to the military conditions created by fighting on many fronts at the same time in the war, Iraq's specific socio-cultural structure faced the Ottoman forces with great difficulties. At this stage, a report written by the Ottoman gendarme inspector with the title “Irak ahvâl ve idâre-i umûmîyesi” (general conditions and administration of Iraq) dated 1916 provides valuable data on what happened in Iraq both on the front line and behind the front line. In particular, the report focused on the developments around Baghdad and Basra, gives information about the military situation on the Iraq front line, the tribal, sectarian and faith-themed socio-cultural structure of the region, the attitudes of the Arab society in the war, the existence of the Ottoman Empire as a state and its relationship with the public, makes determinations and proposes solutions. In terms of including the observations and determinations of a witness of the period, the report gives a cross-section of Ottoman Iraq in the shadow of the war. However, detections to be made by focusing only on a report written by the Ottoman inspector as a specially sided person and having certain limitations may cause many factors to be missed. As a result, in the article, the information presented by this report will be analyzed, questions will be asked and answers will be sought by making use of the opinions and observations of other witnesses about the war process Iraq, Ottoman archive sources and current literature. In this context, inferences have been made about the moves of the Ottomans and England as parties towards Iraq and the positions of the Iraqis as an important actor in the war.

Anahtar Kelimeler

Iraq, Araps, Ottoman, British, Tribe, Shiism, War

Kaynakça

• BOA. DH. EUM. 6. Şb. 5/15.
• BOA. DH. ŞFR. 46/303.
• BOA. HR. SYS. 2167/28.
• BOA. HR. SYS. 2167/30.
• BOA. İ. ML. 10/61.
• BOA. Y. A. HUS. 255/45.
• BOA. Y. PRK. BŞK. 57/16.
• Ahmad, F. (2020). Jön Türkler – Osmanlı İmparatorluğu’nu Kurtarma Mücadelesi 1914-1918 (T. Demirel, Çev.). Türkiye İş Bankası.
• Atabey, F. (2019). Birinci Dünya Savaşı Irak Cephesi Hatıratından: “Bağdat ve Son Hadise-i Ziya’ı” Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 4/2, 542-559.
• Avcı, O. (2004). Irak’ta Türk Ordusu 1914-1918. Vadi.
• Baş, H. (2019). Birinci Dünya Savaşı’nda XIII. Kolordunun İran Harekâtı ve Menzil Hizmetleri. İran ve Turan Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3, 17-65.
• Bell, G. L. (2004). Mezopotamya’da – 1915-1920 Sivil Yönetimi (V. İlmen, Çev.) Yaba.
• Beşikçi, M. (2019). Cihan Harbi’ni Yaşamak ve Hatırlamak – Osmanlı Askerlerinin Cephe Hatıraları ve Türkiye’de Birinci Dünya Savaşı Hafızası. İletişim.
• Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi-Irak-İran Cephesi (1914-1918), 3. Cilt, 2. Kısım. (2002). Genelkurmay.
• Bostancı, E. (2019). Kerbela ve Necef İsyanları (1915-1916). (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Cemal Paşa. (2010). Hatıralar. A. Kabacalı (Haz.), Türkiye İş Bankası.
• Choueiri, Y. M. (2011). Ortadoğu’da Milliyetçilik Akımları: Yeni Pan-Arabizm Olgusu. Y. M. Choueiri (Haz.), Ortadoğu Tarihi – Dini, Siyasi, Kültürel ve Ekonomik Perspektiften (F. Aytuna, Çev.) İnkılâp.
• Çetinsaya, G. (2020). II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi (Z. Savan, Çev.). Küre.
• Dawod, H. (2013). Aşiretin “Devletleşmesi” ve Devletin Aşiretleşmesi: Irak Örneği. F. A. Jabar– H. Dawod (Der.), Aşiretler ve İktidar – Ortadoğu’da Etnisite ve Milliyetçilik (Ö. Öğünç, Çev.). İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Deringil, S. (2013a). “Hal-i Vahşet ve Bedeviyette Yaşarlar”: Geç Dönem Osmanlı İmparatorluğu ve Post-Kolonyalizm Tartışması. S. Deringil, Simgeden Millete – II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet (U. Z. Peçe, Çev.). İletişim.
• Deringil, S. (2013b). Irak’ta Şiîliğe Karşı Mücadele: II. Abdülhamid Döneminde Bir Osmanlı Karşı Propaganda Örneği. S. Deringil, Simgeden Millete – II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet (U. Z. Peçe, Çev.). İletişim.
• Devellioğlu, F. (2008). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat – Eski ve Yeni Harflerle, A. S. Güneyçal (Haz.). Aydın Kitabevi.
• Dinç, F. (2020). Osmanlı-İran Sınırında Toplum ve Siyaset: Caf Aşireti ve Nasturî Cemaati (1839-1914). (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ege, A. (2011). Çanakkale, Irak ve İran Cephelerinden Harp Günlükleri. C. Yılmaz (Haz.). Türkiye İş Bankası.
• Ford, R. (2018). Cennetten Mahşere – Ortadoğu’da Birinci Dünya Savaşı (N. Elhüseyni, Çev.). YKY.
• Genç, Y. İ. vd. (Haz.) (2010). Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri.
• Genişol, H. F. (2014). Çanakkale’den Bağdat’a Esaretten Kurtuluş Savaşı’na – Cephede Sekiz Yıl Sekiz Ay (1914-1923). M. Yeni (Haz.). Türkiye İş Bankası.
• Goltz, C. F. V. D. (2018). Goltz’un Hatıraları (M. M. Çam, Çev.-Haz.). İlgi Kültür Sanat.
• Karal, E. Z. (1999). Osmanlı Tarihi – İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918), Cilt IX. TTK.
• Köse, İ. (2021). İngiliz Arşiv Belgelerinde Arap İsyanı. Kronik.
• Kurşun, Z. (2004). Basra Körfezi’nde Osmanlı-İngiliz Çekişmesi – Katar’da Osmanlılar 1871-1916. TTK.
• Kurt, B. (2015). Osmanlı Basra’sında Devlet ve Toplum 1908-1914. Küre.
• Kut, H. (2018). Kutü’l-Amare Kahramanı Halil Kut Paşa’nın Hatıraları. E. Çifci (Haz.). Timaş.
• Küçükaşçı, M. S. (1999). Irak-Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılarına Göre Irak, Diyanet İslam Ansiklopedisi. Cilt. 19. Diyanet İşleri. Erişim adresi: https://cdn2. islamansiklopedisi.org.tr/dosya /19/C 19015926.pdf.
• Mantran, R. (1999). Irak-Osmanlı Dönemi, Diyanet İslam Ansiklopedisi. Cilt. 19. Diyanet İşleri. Erişim adresi: https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya /19/C19015928.pdf.
• Masters, B. (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nun Arapları 1516-1918 – Sosyal ve Kültürel Bir Tarih (F. Coşkun, Çev.). Doğan Kitap.
• Özgen, M. S. (2011). Bolvadinli Mehmet Sinan Bey’in Harp Hatıraları. S. Avşar – H. Babacan – M. Bayar (Haz.). Türkiye İş Bankası.
• Özoylumlu, M. Y. (2018). 1908 – 1918 Yılları Arası Osmanlı Devleti ve Arap Aşiretleri. (Yüksek Lisans Tezi). Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Polat, Ü. G. (2019). Türk-Arap İlişkileri – Eski Eyaletler Yeni Komşulara Dönüşürken (1914-1923). Kronik.
• Rogan, E. (2018). Osmanlı’nın Çöküşü – Ortadoğu’da Büyük Savaş 1914-1920 (Ö. Akpınar, Çev.). İletişim.
• Sâbis, A. İ. (1990). Harp Hatıralarım – Birinci Cihan Harbi. Cilt 2. Nehir.
• Sahillioğlu, H. (1990). Osmanlı Döneminde Irak’ın İdari Taksimatı (M. Öztürk, Çev.). Belleten, Sayı 211, Cilt. L1V. TTK.
• Satan, A. (Der.) (2016). Irak’ta İngiliz İşgal Yönetimi 1914-1918 – İngiltere Devlet Arşivi Raporu (N. Engin, Çev.). Tarihçi.
• Seyhan, H. N. (2018). Irak Cephesi Hatıraları – Hatıra-i Askeriyem. Ketebe.
• Sonat, R. (2017). Harb-i Umûmî’de Bağdat (1914-1918). (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Spackman, W. C. (2021). Esir Bir İngiliz Doktorun Kûtülamare Anıları (D. Türkömer, Çev.). Türkiye İş Bankası.
• Talât Paşa. (2009). Talât Paşa’nın Anıları. A. Kabacalı (Haz.), Türkiye İş Bankası.
• Taşköprülü Mehmed Efendi (2015). Irak Cephesi’nden Burma’ya Savaşın ve Esaretin Günlüğü. M. Uyar– A. Özcan (Haz.). Türkiye İş Bankası.
• Townshend, C. V. F. (2021). Mezopotamya Seferim – Kurna, Kûtülamare ve Salmanıpâk Muharebeleri (G. Koca, Çev.). Türkiye İş Bankası.
• Türkmen, Z. (2016). Birinci Dünya Harbi’nde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi ve Kutü’l Amare Zaferi. Z.
• Türkmen (Ed.), Kut’lu Bir Zafer – 1916’dan 2016’ya 100’üncü Yılında Kutü’l Amare Zaferi. Askerî Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı.
• Yılmaz, H. (2022). Üç İngiliz Subayın Gözünden Kûtü’l Amâre Kuşatması. M. Y. Ertaş – H. Kılıçaslan (Haz.), Kûtü’l Amâre – Olaylar, Hatıralar, Raporlar. Kronik.