Özbek Türkçesi Dilbiliminde Çağrışım Sözlüğünü Oluşturmanın Kuramsal ve “Beşik” Kelimesi Örneğinde Uygulamalı Yöntemleri

Yıl 2021, Sayı: 98, 75 - 97, 16.07.2021

Zilola Khudaybergenova

https://doi.org/10.12995/bilig.9804

Cited By: 1

Öz

XXI. yüzyılın dünya dilbiliminde insan faktörü, dil incelenmesinin ana konusu haline geldi. Bunun sonucunda “insan+kültür+dil” üçgenine dayanan yeni dilbilim dalları ortaya çıktı. Bununla beraber kültürel dilbilim, edim dilbilimi, ruhbilimsel dilbilim, bilişsel dilbilim, toplumsal dilbilim, çağrışım dilbilimi gibi dilbilim kolları doğmuş oldu. Bu dallar, ana dili konuşurunun kognitif, psikolojik, kültürel, ulusal ve sosyal özellikleri; toplumun ortak dilinin tarihi, milli gelenekleri, siyasi ve kültürel belirtileri yanı sıra söz konusu ülkenin coğrafi koşulları ile etkileşimini dikkate alarak hedef dili incelemektedirler. Çağrışım dilbilimi, ana dili konuşurlarının zihninde belirli kavramlarla alakalı ortaya çıkan çağrışımları inceler. Dolayısıyla, çağrışım sözlüklerinin yazılmasına gerek duyulmuştur. Yirminci yüzyılında yayımlanan birçok dilin çağrışım sözlükleri Özbek bilim insanlarının dikkatini çekti. Özbek Türkçesinin bir çağrışım sözlüğünün hazırlama çabalarının başlatılmasına neden oldu. Bu makalede çağrışım sözlüklerinin hazırlanması tarihi, çağrışım sözlüklerini yapmanın teorik ve pratik yöntemleri, Özbek Türkçesi çağrışım sözlüğünü oluşturmaya yönelik çalışmalar, çağrışımları inceleme ilkeleri, bu sözlüğün yapısı ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi, Özbek Türkçesi çağrışım dilbilimi, çağrışım sözlükleri, çağrışım deneyimi yöntemi, çağrışım birimleri, çağrışım sözlüklerini oluşturma ilkeleri

Theoretical and Applied Methods of Creating Associative Dictionary of The Uzbek Language (On the Example of the Word “Beshik”)

Öz

In the world linguistics of the XXI century, the human factor have became the main subject of language learning, as a result, new directions of linguistics, based on the prism of the triangle “man + culture + language”, have appeared. Currently, such areas of linguistics as cultural linguistics, pragmalinguistics, psycholinguistics, cognitive linguistics, sociolinguistics, associative linguistics explore the language taking into account the cognitive, psychological, cultural, national, social characteristics of a person in relationships with history, national traditions, politica, cultural peculiarities of linguistic societies as well as geographic locations of the country. Associative linguistics, deals with associations that arise in the minds of speakers, associated with certain concepts, thereby they become the material for the creation of associative dictionaries. Associative dictionaries of certain languages, published in the twentieth century, were the impetus for the creation of an associative dictionary of the Uzbek
language. This article will consider the history of the creation of associative dictionaries, theoretical and practical methods of compiling associative dictionaries, works aimed at creating an Uzbek associative dictionary, methods and principles for studying associations, structure, methods and principles of creating associative dictionaries.

Anahtar Kelimeler

Uzbek language, Uzbek associative linguistics, associative dictionaries, method of associative experience, associative units, principles of associative dictionaries

Kaynakça

• Аbramov, Valeriy Petrovich. Teoriya Assotsiativnogo Polya. Akad. Ped. İ. Sots. Nauk RF, 2003.
• Аbramova, Yekaterina. “Аssotsiativno-Smıslovoe Pole Kontsepta.” Apriori. Seriya: Gumanitarnıe Nauki, no. 1, 2014, pp. 2-6.
• Аlefirenko, Nikolay. Sovremennıe Problemı Nauki o Yazıke. Flinta, 2005.
• Begmatov, Ernest. O‘zbek İsmlarining Ma’nolari. O‘zbek Miiliy Ensiklopediyasi, 2006.
• Belyanin, Valeriy. Psiholingvistika. Flinta, 2003.
• Belyanin, Valeriy. Uchebnoe Posobie Po Kursu “Psiholingvistika”. Novıy Gumanitarnıy Universitet Natali Nesterovoy, 1999.
• Bolotnova, Nina. “Ob Izuchenii Assotsiativno-Smıslovıh Poley Slov v Hudojestvennom Tekste.” Rusistika: lingvisticheskaya paradigma kontsa XX veka, 1998, pp. 242-247.
• Volkov, Vadim. Vvedenie v psiholingvistiku. Ujgorodskiy Universitet, 1994.
• Goroshko, Yelena. Yazıkovoe Soznanie (Assotsiativnaya Paradigma). IYa RАN INJEK, 2003.
• Dimitryuk, Natalya. Kazahsko-Russkiy Assotsiativnıy Slovar. Institut Yazikoznaniya RАN, 1998.
• Hojiyev, Azim, and Abdulhamid Nurmonov. Zamonaviy O‘zbek Tili Faol So‘zlarining İzohli Lug‘ati. Fan, 2001.
• Karasik, Vladimir. Yazıkovoy Krug, Lichnost, Kontseptı, Diskurs. Gnozis, 2004.
• Karaulov, Yuriy. “Russkiy Assotsiativnıy Slovar Kak Novıy Lingvisticheskiy Istochnik I Instrument Analiza Yazıkovoy Sposobnosti.” Russkiy Assotsiativnıy Slovar, 1.kniga, Nauka, 1994, pp. 3-29.
• Kent, Grace Helen, and Aaron Joshua Rosanoff. “A Study of Association In Insanity.” American Journal of Insanity, vol. 67, no. 1-2, 1910, pp. 317-390.
• Kiss, G. R. Ed. The Associative Thesaurus of English. University of Edinburgh, MRC Speech and Communication Unit., 1972.
• Krushevskiy, Nikolay. Ocherki O Yazıke. Nauka, 1885.
• Lutfullaeva, Durdona. Аssotsiativ Tilshunoslik. Meriyus, 2017.
• Mahkamov, Nemat, and Ixtiyor Ermatov. Tilshunoslik Terminlerining İzohli Lug‘ati. Fan, 2013.
• Mahmudov, Nizomiddin, and Durdona Hudaybergenova. O‘zbek Tilidagi Ko‘chma Manoli So‘zlarning İzohli Lug‘ati. Fan, 2014.
• Martinoviç, Gennadiy. Verbalnıe Assotsiatsii v Assostsiativnom Eksperimente. Nauka, 1997.
• Mirzayev, To‘ra vd. ‘Alpomish’ Dostonining İzohli Lug‘ati. Fan, 2013.
• Madvaliyev, Abduvahob. Ed. O‘zbek Tilining Izohli Lug‘ati, 1.jild, O‘zbekiston Milliy Entsiklopediyasi, 2006.
• Madvaliyev, Abdubahob. Ed. O‘zbek Tilining Izohli Lug‘ati, 2.jild, O‘zbekiston Milliy Entsiklopediyasi, 2006.
• Madvaliyev, Abdubahob. Ed. O‘zbek Tilining Izohli Lug‘ati, 3.jild, O‘zbekiston Milliy Entsiklopediyasi, 2006.
• Madvaliyev, Abdubahob. Ed. O‘zbek Tilining Izohli Lug‘ati, 4.jild, O‘zbekiston Milliy Entsiklopediyasi, 2008.
• Madvaliyev, Abdubahob. Ed. O‘zbek Tilining Izohli Lug‘ati, 5.jild, O‘zbekiston Milliy Entsiklopediyasi, 2008.
• Popova, Zinaida, and Iosif Sternin. Kognitivnaya Lingvistika. Vostok-Zapad, 2007.
• Postman, Leo Joseph, and Geoffrey Keppel. Norms of Word Associations. Acadenic Press, 1970.
• Rahmatullayev, Shafkat. O‘zbek Tilining Etimologik Lug‘ati, 1.jild, Fan, 2000.
• Rahmatullayev, Shafkat. O‘zbek Tilining Etimologik Lug‘ati, 2.jild, Fan, 2003.
• Rahmatullayev, Shafkat. O‘zbek Tilining Etimologik Lug‘ati, 3.jild, Fan, 2009.
• Karaulov, Yuriy. Ed. Russkiy Assotsiativnıy Slovar, 1. tom, Nauka, 1994.
• Karaulov, Yuriy. Ed. Russkiy Assotsiativnıy Slovar, 2. tom, Nauka, 1998.
• Sanchez, Puig M. vd . Normas asocıativas del espanol y del ruso. Moscu, 2000.
• Ufimseva, Natalya. Haz. Slavyanskiy Assotsiativnıy Slovar (Russkiy, Belorusskiy, Bolgarskiy, Ukrainskiy). Institut Yazıkoznaniya RАN, 2004.
• Slıshkin, Gennadiy. Ot Teksta K Simvolu: Lingvokulturnıe Kontseptı Pretsedentnıx Tekstov V Soznanii I Diskurse. Academia, 2000.
• Titova, Larisa Nikolaevna. Kirgizsko-Russkiy Assotsiativnıy Slovar. Mektep, 1972.
• Ulyanov, Yuriy. Latıshsko-Russkiy Assotsiativnıy Slovar. Zinantne, 1988.
• Cherkasova, Galina. Russkiy Sopostavitelnıy Assotsiativnıy Slovar. Nauka, 2008.
• Zalevskaya, Aleksandra. Vvedenie V Psiholingvistiku. Rossiyskiy Gosudarstvennıy Gumanitarnıy Universitet, 1999.