Aryanem Vaejah’tan İran’a: Zerdüşt’ten Erken İslamî Döneme Bir Kavramın Etimolojik ve Tarihsel Serüveni

Yıl 2022, Sayı: 48, 69 - 109, 31.10.2022

Mehmet Alıcı

https://doi.org/10.28949/bilimname.1065504

Öz

Bu çalışmada İran kavramının etimolojik kökeninden hareketle tarihsel süreç içerisindeki evrilişi bahse konu edilmiştir. Avesta başta olmak üzere dinî edebiyatta Aryan ırkının yaşadığı bölge anlamında kullanılan Aryanem Vaejah, zaman içerisinde fonetik değişimlerle Ērān/İran’a dönüşmüştür. Bu kavram, mekânın yanı sıra bu mekânda yaşayanlara nispetle, aynı zamanda etnik bir kökene ve dinî bir bağlama da işaret etmektedir. Mitolojik bir dille inşa edilen bu kavramın çerçevesi, Perslerden Sâsânîlere doğru genişleyen bir anlam kümesine kavuşmuştur. Coğrafi, siyasi, milli ve dinî boyutları barındırmasına rağmen Perslerin kadîm geçmişine atıfla düşük tonda söz konusu edilen kavram, Sâsânîlerle birlikte oldukça vurgulu bir biçimde bu dört katmanlı yapısına sahip olmuştur. Sâsânî imparatorluğunun etno-dinî tonlamayla politik düzlemde varlık bulduğu İran ve türevi terimlerin (Ēr(ān), An-Ērān, Ērānšhar) inşa ettiği anlam dünyası, İslam fetihleriyle birlikte bağlamını yitirmiştir. Öyle ki bu durum, Sâsânîler tarafından yoğun bir şekilde kullanılan bu kavramsal çerçevenin, İslam fetihleri sonrasında siyasal zeminini kaybedilmesiyle eş zamanlı gerçekleşmiştir. Mağlup siyasi gücün kurucu kelimelerinin rengi, İslam hâkimiyetiyle solmuş ve erken dönem İslamî kayıtlarda İran kavramsal çerçevesi yerine Acem ve Fars/Furs gibi kavramlar yüksek sesle dile getirilmeye başlanmıştır. Burada kavramsal yapısı süreç içerisinde değişim ve dönüşüm gösteren İran’ın etimolojik serüveni irdelenmiştir. Avesta ve onun Sâsânî dönemi yorumu olarak bilinen Zendlerden oluşan dinî edebiyatın verileri ve Perslerden Sâsânîlere kraliyet yazıtları, kitabeler ve klasik kaynaklar, bu çalışmanın ana izleğine ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, İran/Aryan, Mecûsîlik, Pers, Sâsânî

From Aryanem Vaejah to Iran: The Historic and Etymologic Adventure of a Concept from Zoroaster to Early Islamic Era

Öz

This study discusses the evolution of the concept of Iran in the historical process starting from its etymological origin until early Islamic era. Aryanem Vaejah, a region where the Aryan race lives and mentioned in religious literature, especially in Avesta, has transformed over time into Ērān/Iran with some phonetic changes. Along with indicating a region, this concept also refers to an ethnic origin and a religious context in relation to the people residing in this location. The framework of this concept, which was constructed in a mythological discourse, attained a meaning set that expanded from the Persians to the Sasanians. Although it contains geographical, political, national and religious dimensions, the concept is little used to refer to the ancient past of the Persians, instead it gained this four-layered semantic structure with the Sasanians. The semantic world of Iran and its derivative terms (Ēr(ān), An-Ērān, Ērānšhar), in which the Sasanian empire found its existence on the political frame with ethno-religious intonation, lost its context with the Islamic conquests. So, this lost simultaneously occurred with the loss of political ground of this conceptual framework, which was used extensively by the Sasanians, after the Islamic conquests. The voices of the words of the defeated political power lowered with the domination of Islam, and instead of the Iranian conceptual framework stated in the early Islamic records, the concepts such as ʿAjam and Fars/Furs began loudly to be voiced. This study examines the etymological adventure of the concept of Iran, whose conceptual structure has changed and transformed in the process. The data of the religious literature consisting of the Avesta and its interpretation of the Sasanian period known as the Zand and the royal inscriptions, and classical sources from Persians to Sasanians are the main sources of this study.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Iran/Aryan, Zoroastrianism, Persian, Sasanian

Kaynakça

• Adler, W. ve P. Tuffin, çev. The Chronography of George Synkellos. Oxford: Oxford University Press, 2002.
• Agostini, Domenico ve Samuel Thrope, çev. The Bundahišn: The Zoroastrian Book of Creation. New York: Oxford University Press, 2020.
• Alıcı, Mehmet. Işığın Elçisi Mani ve Gnostik Düşüncesi. İstanbul: Divan Kitap, 2018.
• Alram, Michael. “Early Sasanian Coinage”. The Sasanian Era, The Idea of Iran, ed. John Stewart ve Vesta Sarkhosh Curtis, III:17-30. London: I.B. Tauris, 2008.
• Amuzgâr, Jale ve Ahmed Tefazzoli, çev. Kitâb-ı Penjum-i Dînkerd, Avânevîsi, Tercüme Ta’likat Vâjenâmeh, Metni Pehlevi. Tahran: İntişârât-ı Moin, 1386/2008.
• Anklesaria, Behramgore T., çev. Zand-Ākāsīh: Iranian or Greater Bundahišn. Bombay, 1956.
• Aturpāt-i Ēmētān. The Wisdom of Sasanian Sages: Dēnkard VI. Çev. Shaul Shaked. Colorado: Westview Press, 1979.
• Bailey, Harold W. “Arya”. Encyclopædia Iranica, 2:681-83. New York: Bibliotheca Persica Press, 1987.
• Bailey, Harold W. “To the Zāmāsp-Nāmak. I.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 6, sy. 1 (1930): 55-85.
• Bailey, Harold W.Zoroastrian Problems in the Ninth-Century Books. Oxford: Clerandon Press, 1971.
• Behrâmî, Ehsân, çev. Ferheng-i Vâjehâyi Avesta. C. III. I-IV cilt. Tahran: Neşr-i Belh, 1369/1991.
• Behrâmî, Ehsân, çev. Ferheng-i Vâjehâyi Avesta. C. I. I-IV cilt. Tahran: Neşr-i Belh, 1369/1991.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el- ve Şevkî Ebû Halil. Futûhu’l-buldân. Dımaşk: Vizâretu’s-sekâfe, 1997.
• Bîrûnî, Ebû Reyhân Muhammed b. Ahmed. el-Âsâru’l-Bâkiye ’ani’l-Kurûni’l-Hâliye (Chronologie orientalischer völker). Thk. Eduard Sachau. Leipzig: Otto Harassowitz, 1923.
• Bîrûnî, Ebû Reyhân Muhammed b. Ahmed.Kitâbü’t-tefhîm li-evâili-sınâ’ati’t-tencîm. Thk. Celaleddin Hümâî. Tahran: Silsile-i İntişârât-ı Âsâr-ı Milli, 1362/1984.
• Bîrûnî, Ebû Reyhân Muhammed b. Ahmed.Tahkîk ma lil-Hind: Min makûkletin makbûletin fi’l-akli ve’l-merzûle. Haydarâbâd: Matbaatu’l-Meclis-i Dâiretu’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1957.
• Boyce, Mary. A History of Zoroastrianism. C. I. Leiden: Brill, 1975.
• Boyce, Mary. A History of Zoroastrianism: Under Achaemenians. C. II. Leiden: Brill, 1982.
• Boyce, Mary. “Alborz ii. In Myth and Legend”. Encyclopædia Iranica, 1:811-13. New York: Bibliotheca Persica Press, 1985.
• Boyce, Mary. The Letter of Tansar. Roma: Seria Orientale, 1968.
• Boyce, Mary. Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices. London: Routledge, 1979.
• Brosius, Maria. A History of Ancient Persia: the Achaemenid Empire. New Jersey: Wiley-Blackwell, 2021.
• Christensen, Arthur. İrân der Zamân-i Sâsâniyân. Çev. Reşîd Yâsmî. Tahran: Sadâyi Muâsır, 1385/2006.
• Daryaee, T. ve K. Rezakhani. “The Sasanian Empire”. King of the Seven Climes: A History of the Ancient Iranian World (3000BCE-651CE), ed. Touraj Daryaee. Irvine: UCI Jordan Center for Persian Studies, 2017.
• Daryaee, Touraj. “Ardaxšir and the Sasanians’ Rise to Power”. Anabasis 1 (2010): 237-56.
• Daryaee, Touraj. “Ketîbey-i Kertir Der Nakş-i Recep”. Nâme-i Irân-i Bastân 1, sy. 1 (2001): 3-10.
• Daryaee, Touraj. “Kingship in Early Sasanian Iran”. The Sasanian Era (The Idea of Iran), ed. V. Sarkhosh Curtis ve Sarah Stewart, III:60-70. London: I. B. Tauris, 2008.
• Daryaee, Touraj. “The Idea of Ērānšahr: Jewish, Christian and Manichaean Views in Late Antiquity”. Iranian Identity in the Course of History, ed. Carlo G. Cereti, 91-108. Roma: Seria Orientale Roma, 2010.
• Daryaee, Touraj, çev. Šahrestānīhā ī Ērānšahr: A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic, and History. Costa Mesa: Mazda Publishers, 2002.
• Dîneverî, Ebû Ḥanîfe Aḥmed b. Dâvûd ed-. el-Aḫbâru’t-Ṭıvâl. Thk. ʿAbdulmunʿim ʿÂmir ʿÂmir. Kahire: Dâru İḥyâi’l-Kutubi’l-ʿArabî, 1960.
• Rızâyî, Meryem, thk. Dînkerd-i Çehârum. Tahran: Neşr-i İlmî, 1393/2014.
• Muhassîl, M. T. Râşid, thk. Dīnkerd-i Heftom. Tahran: Pejûheşgâh-i Ulûm-i İnsânî ve Mutâleât-i Ferhengi, 1389/2010.
• Ebu’l-Meâlî, Muhammed el-Hüseynî el Alevî. Beyânu’l-Edyân Der Şerhi Edyân ve Mezâhib-i Câhilî ve İslâmî. Thk. Abbas İkbâl Âştiyânî. Tahran: İntişârât-ı Rûzane, 1375/1995.
• Endelüsî, Kâdî Sâ’id b. Ahmed el-. Et-Ta’rîf bi-Tabakât’i-l Ümem. Tahran: Müessese-i İntişârât-i Hicret, 1376/1998.
• Firdevsî, Ebu’l-Kâsım. Şâhnâmeh. Ed. Yârşâtir İhsân. Thk. Celâl Hâlikî Mutlak. C. I. New York: Bibliotheca Persica Press, 1366/1988.
• Firdevsî, Ebu’l-Kâsım. Şâhnâmeh. Şâhnâmeh. Thk. Celâl Hâlikî Mutlak. C. V. California: Bunyâd-ı Mirâs-ı İrân&İntişârât-ı Mazdâ, 1375/1997.
• Firdevsî, Ebu’l-Kâsım. Şâhnâmeh. Şâhnâmeh. Thk. Celâl Hâlikî Mutlak ve Umîdsâlâr Mahmûd. C. VI. New York: Bunyâd-ı Mirâs-ı İrân, 1384/2005.
• Firdevsî, Ebu’l-Kâsım. Şâhnâmeh. Şâhnâmeh. Thk. Celâl Hâlikî Mutlak. C. VIII. Tahran: Merkez-i Dâiretu’l-Meârifi İslâm, 1386/2007.
• Frahvaşî, Behram, çev. Kârnâme-i Ardeşîr-i Bâbakân: Metni Pehlûyi, Âvânevîsî, Tercüme-i Fârisi ve Vâjenâmeh. 3. bs. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-i Tehrân, 1382/2003.
• Freese, J. H., çev. The library of Photius. C. I. London: Macmillan, 1920.
• Frye, Richard N. Heritage of Persia. London: Weidenfeld and Nicolson, 1962.
• Frye, Richard N. “The Charisma of Kingship in Ancient Iran”. Iranica Antiqua 4 (1964): 36-54.
• Frye, Richard N. The History of Ancient Iran. München: Beck, 1983.
• Frye, Richard N. “The Middle Persian Inscription of Kartir at Naqsh-i Rajab”. Indo-Iranian Journal 8 (1965): 211-25.
• Garrison, Mark B. “By the Favor of Auramazda: Kingship and the Divine in the Early Achaemenid Period”. More Than Men, Less Than Gods: Studies on Royal Cult and Imperial Worship, ed. P. Iossif, A. Chankowski ve C. Lorber, 15-104. Leuven: Peeters, 2011.
• Gerdîzî, Ebû Saîd Abdülhay b. ed-Dahhâk b. Mahmûd. Zeynu’l-Ahbâr. Thk. Rahîm Rızâzâde-Melek. Tahran: Encümen-i Âsâr u Mefâhiru Ferhengî, 1384/2006.
• Gersevitch, Ilya. “Amber at Persepolis”. Studia classica et orientalia Antonino Pagliaro Oblata, ed. Antonino Pagliaro, 2:167-251. Rome: Università di Roma, Instituto di Glottologia, 1969.
• Gnoli, Gherardo. “Ašavan”. Ed. Ehsan Yarshater. Encyclopædia Iranica, II:705-6. New York: Bibliotheca Persica Press, 1984.
• Gnoli, Gherardo. “Avestan Geography”. Encyclopædia Iranica, 3:44-47. New York: Bibliotheca Persica Press, 1987/2011.
• Gnoli, Gherardo. “Farr(ah), Xvarǝnah”. Encyclopædia Iranica, 9:312-19. New York: Bibliotheca Persica Press, 1999.
• Gnoli, Gherardo.The Idea of Iran: An Essay on its Origin. Roma: Serie Orientale, 1989.
• Gnoli, Gherardo. Zoroaster’s Time and Homeland: A Study on the Origins of Mazdeism and Related Problems. Naples: Istituto Universitario Orientale, 1980.
• Hâkim Nîsâbûrî, Abdillâh b. Muhammed. Târîh-i Nîşâbûr. Thk. Behmen Kerîmî. Tahran: Kütüphâne-i İbn Sînâ, 1337/1960.
• Ḥamza el-İsfehânî, Ḥamza b. el-Ḥasen. Târîḫu Sinî Mülûki’l-Arḍ ve’l-Enbiyâʾ. Beyrut: Mektebetu’l-Ḥayât, 1961.
• Henning, W. B. “The Book of Giants”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 11, sy. 1 (1943): 52-74.
• Herodotos. Tarih. İstanbul: İş Bankası Kültür, 2007.
• Herzfeld, Ernest. Zoroaster and His World. C. II. New York: Octagon Books, 1974.
• Hinz, Walter. “Mani and Kardīr”. Atti del Convegno Internazionale sul Tema: La Persia nel Medioevo (Roma, 31 Marzo – 5 Aprile 1970), 485-502. Roma: Accademia Nazionale Dei Lincei, 1971.
• Sutûde, Menuçehr, thk. Hudûdu’l-‘âlem mine’l-Meşrik ile’l-Mağrib. Tahran: İntişârât-ı Tahûrî, 1362/1983.
• Humbach, Helmut. The Gathas of Zarathushtra and other Old Avestan Texts. C. I. Hiedelberg: Carl Winter, 1991.
• Huyse, Philip. Die dreisprachige Inschrift Šābuhrs I. an der Kaʿba-i Zardušt (ŠKZ), Band 1. Corpus Inscriptionum Iranicarum. London: School of Oriental and African Studies, 1999.
• İbn Belḫî. Fârsnâme. Thk. G. Le Strange ve R. A. Nicholson. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1384/2006.
• İbn Havkal, Ebû’l-Ḳâsım Muḥammed b. Ḥavḳal el-Bağdâdî. Sûretu’l-ʾArd. C. I. Beyrut: Daru’s-Sadr, t.y.
• İbn Ḫurdâẑbih, Ebû’l-Ḳâsım ʿUbeydullâh b. ʿAbdullâh. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır, 1889.
• İbn İsfendiyâr. Târîh-i Taberistân. Thk. ‘Abbâs İkbâl. Tahran, 1366/1987.
• İbn Miskeveyh, Ebû ʿAlî Aḥmed b. Muḥammed b. Yaʿḳûb. Tecâribu’l-Umem ve’t-Teʿâḳıbu’l-Himem. Thk. Ebû’l-Ḳâsım İmâmî. Tahran: Surûş, 2000.
• İbn Rusta, Ebû ʿAlî Aḥmed b. ʿOmer. el-Aʿlâḳu’n-Nefîse, 1892.
• İbnu’l-Faḳîh, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed el-Hemedânî. el-Buldân. Thk. Yûsuf el-Hâdî. Beyrut: ʿÂlemu’l-Kutub, 1996.
• İbnu’l-Mukaffa‘, Ebû Muhammed Abdullah Rûzbih. Âsâru İbnu’l-Mukaffa‘. Beyrut: Dar’ul-Kutubi’l-’ilmiyye, 1989.
• İṡṭaḫrî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Muḥammed el-Fârisî. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. Beyrut: Daru’s-Sadr, 2004.
• Jaafari-Dehaghi, M., çev. Dādestān ī dēnīg. Part 1. Paris: Studia Iranica, Association Pour L’avancement Des Etudes Iraniennes, 1988.
• Kanga, K.E. English-Avesta Dictionary. Bombay, 1909.
• Kassock, Zeke, çev. Kārnāmag ī Ardaxšīr ī Pāpagān. Fredericksburg: Kassock Bros. Pub., 2013.
• Kazvînî, Mirza Ahmed. “Mukaddime-i Kadîm-i Şâhnâme”. Bîst Makâle-i Kazvînî Ez Makâlât-i Târîhî ve İntikâdî ve Edebî, II:7-90. Tahran, 1332/1954.
• Kent, Roland G. Old Persian Grammar Texts Lexicon. New Haven: American Oriental Society, 1950.
• Mackenzie, Donald N. “Ērān, Ērānšahr”. Ed. Ehsan Yarshater. Encyclopædia Iranica, VIII:534. New York: Bibliotheca Persica Press, 2011.
• Mackenzie, Donald N. “Ērān-Wēz”. Encyclopædia Iranica, VIII:536, 1998.
• Mackenzie, Donald N., çev. The Sasanian Rock Reliefs at Naqsh-ı Rustam, Kerdir’s Inscription. Berlin: Reimer, 1989.
• Malandra, William W. An Introduction to Ancient Iranian Religion: Readings from The Avesta and Achaemenid Inscriptions. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1983.
• Mesʿûdî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. el-Ḥuseyn b. ʿAlî. et-Tenbîh ve’l-İşrâf. Thk. ʿAbdullah İbrâhîm eṡ-Ṡâvî. Kahire: Dâru’s-Sâvî, t.y.
• Mesʿûdî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. el-Ḥuseyn b. ʿAlî. Murûcu’z-Zeheb ve Meadinü’l-Cevher. Ed. Muhammed Muhyiddin b. El-hamîd. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1973.
• Moazami, Mahnaz. Wrestling with the Demons of the Pahlavi Widēwdād: Transcription, Translation, and Commentary. Leiden: Brill, 2014.
• Muhammedi-Melâyerî, M. Târîh ve Ferheng-i İrân. C. II. Tahran: İntişârât-ı Tûs, 1375/1997.
• Bahâr, Muhammed Takî, thk. Mücmelü’t-Tevârîh ve Kasas. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1389/2010.
• Müller, Max, ed. Contents of Nasks: Denkard IV, (Pahlavi Texts IV). Çev. E. W. West. Sacred Book of East. Clarendon: Oxford University Press, 1892.
• Mînovî, Mücteba, thk. Nâme-i Tansar be Goşnasp. Tahran: İntişârât-ı Havârizmî, 1354/1975.
• Dâniş-Pejûh, Muhammed, thk. Nihâyetu’l-Ereb fî Ahbâri’l-Furs ve’l-Arab. Tahran: Encümen-i Âsâr u Mefâhiru Ferhengî, 1375/1997.
• Olbrycht, Marek Jan. “The Memory of the Past: the Achaemenid Legacy in the Arsakid Period”. Studia Litteraria, 2019, 175-86.
• Plato. Charmides; Alcibiades I and II; Hipparchus; The lovers; Theages. Çev. Walter R. M. Lamb. Boston: Harvard University Press, 2005.
• Pûrdâvûd, İbrahîm, çev. Gâthâ: Kuhenterîn Bahşa-i Âvesta. 2. bs. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1384/2005.
• Pûrdâvûd, İbrahîm, çev. Horde Avesta. Tahran: Dünyâyi Kitâb, 1383/2003.
• Pûrdâvûd, İbrahîm, çev. Vendidad. Tahran: Neşr-i Fravahar, 1347/1967.
• Pûrdâvûd, İbrahîm, çev. Yesna. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahrân, 1340/1962.
• Pûrdâvûd, İbrahîm, çev. Yeştha. I-II cilt. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahrân, 1347/1969.
• Rollinger, Robert ve Julian Degen. “The Establishment of the Achaemenid Empire: Darius I, Xerxes I, and Artaxerxes I”. A Companion to the Achaemenid Persian Empire, ed. B. Jacobs ve R. Rollinger, 429-56. Wiley, 2021.
• Sarkhosh Curtis, Vesta. “The Iranian Revival in the Parthian Period”. The Idea of Iran: The Age of Parthians III, ed. Vesta Sarkhosh Curtis ve Sarah R. A. Stewart, 7-25. London: I. B. Tauris, 2007.
• Schmitt, R. “Aryans”. Encyclopædia Iranica, 2:684-87. New York: Bibliotheca Persica Press, 1987.
• Sciulus, Diodorus. Diodorus of Sicily. Çev. C.H. Oldfather. C. II. Harvard: Loeb, 1933.
• Sciulus, Diodorus. Diodorus of Sicily. Çev. C.H. Oldfather. C. I. Harvard: Loeb, 1933.
• Sciulus, Diodorus. Library of History of Diodorus Siculus. Çev. C.H. Oldfather. C. I. Harvard: Loeb, 1933.
• Seʿalebî, Ebu Mansur Abdülmelik b. Muhammed b. İsmaîl es-. Ğureru Ahbâru Mulûku’l-Furs ve Siyerihim. Thk. H. Zotenberg. Paris: Imprimerie Nationale, 1900.
• Shahbazi, A. Shapur. “Early Sasanians’ Claim to Achaemenid Heritage”. Nāme-ye Irān-e Bāstān 1, sy. 1 (1380): 61-73.
• ———. “Haft Kešvar”. Encyclopædia Iranica, 11:519-22. New York: Bibliotheca Persica Press, 2002.
• Shaked, S. Esoteric Trends in Zoroastrianism. Jerusalem: Israel Academy of Sciences and Humanities, 1969.
• Sivrioğlu, Ulaş Töre. “İslami Dönem İran Edebiyatında Sasani Nostaljisinin Doğuşu”. Türkiye İran Araştırmaları Dergisi 1, sy. 1 (2022): 21-41.
• Skjærvø, Prods O. The Spirit of Zoroastrianism. New Haven: Yale University Press, 2011.
• Skjærvø, Prods O. “Thematic and Linguistic Parallels in the Achaemenian and Sassanian Inscriptions”. Papers in Honour of Professor Mary Boyce II, 593-603. Acta Iranica 25. Leiden: Brill, 1985.
• Strabo. The Geography of Strabo. C. VII. Harvard: Loeb Classic Library, 1932.
• Strabo. The Geography of Strabo. C. I. Harvard: Loeb Classic Library, 1932.
• Şerîatzâdeh, Seyyid Ali Esğar. Sikkehâyi İrân-Zemîn: Mecmûa’i Sikkehâyi Mûze Melek Astân Kuds. Tahran: Neşr-i Pâzîneh, 1389/2010.
• İhsân, Abbas, thk. Ahd-i Ardeşîr. Çev. M. Ali İmâm Şûşterî. Tahran: Çâphâne-i Behmen, 1347/1969.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî eṭ-. Târîḫu’t-Ṭaberî: Târîḫu’r-Rusul ve’l-Mulûk. Çev. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1969.
• Tacitus. The Annals of Tacitus. Ed. J. Jackson. Loeb Classic Library, 1931.
• Teker, Filiz. “İran, Aniran ve İranşehr Kavramları Üzerine”. İran Turan Tarihi Araştırmaları Dergisi 3, sy. 5 (2020): 37-55.
• Toğay, Ali Hüseyin. Kârnâme-i Erdeşîr-i Bâbekân [Erdeşîr-i Bâbekân Destanı]. Istanbul: Selenge, 2021.
• Tolman, Herbert C. The Behistan Inscription of King Darius. Tennessee: Vanderbilt University, 1908.
• Vasunia, Phiroze. Zarathushtra and the Religion of Ancient Iran; the Greek and Latin Sources in Translation. Bombay: K.R. Cama Oriental Institute, 2007.
• Muhassîl, M. T. Râşid, thk. Vezîdegîhâ-i Zâdspram. Tahran: Pejûheşgâh-i Ulûm-i İnsânî ve Mutâleat-i Ferhengi, 1385/2007. Âmûzgâr, Jâleh, thk. Yâdgâr-i Zerîrân (Metni Hamâsî ez Devrân-i Kohen). Tahran: İntişârât-ı Moîn, 1392/2012.
• Yarshater, Ehsan. “Iranian National History”. The Cambridge History of Iran, ed. E. Yarshater, 3(1):359-477. New York: Cambridge University Press, 1983.
• Yarshater, Ehsan. “Were the Sasanians Heirs to the Achaemenids ?” Convegno internazionale sul tema la Persia nel Medioevo (Roma, 31 marzo-5 aprile 1970), 517-31. Rome: Accademia Nazionale Dei Lincei, 1971.
• Yücel, Muhammet. “A Unique Drachm Coin of Shapur I”. Iranian Studies 50, sy. 3 (2017): 331-44.
• Yücel, Muhammet. “İdeolojinin Coğrafi Tezahürü: Ērān Ud Anērān”. Tarih İncelemeleri Dergisi 26, sy. 2 (2021): 797-824.