Efsanelerin Geçmişi, Bugünü ve Geleceği

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 1, 70 - 94, 28.06.2021

Mehmet Naci Önal

Öz

Efsaneler, anlatıma dayalı bir tür olarak edebî
zevkinin yanı sıra evrenin döngüsüne, dönemlerin
düşüncelerine tanıklık eder. Halk kültürüne
rehberlik eden öyküleriyle olarak geçmişle gelecek
arasında bağlar kurarlar. Her bir efsanenin
yeniden anlatılması, içinde barındırdığı düşünce
yapısını tekrar inşa etmesi ve canlılığını
sürdürmesi anlamına gelir.
Efsaneler dış yapılarında bir kalıba ihtiyaç
duymazlar. Efsaneler bir terim olarak kullanılması
yanında, günlük dilde hem olumlu hem de
olumsuz anlamlar taşırlar. Efsanelerin değişen
bağlamlarının nasıl bir seyir izlediği üzerine
çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Değişime
uğrayabilen bir tür olan efsanenin izinden
giderken yapı, içerik, icra ve işlevleri bakımından
farklılıklarını ve benzerliklerini takip etmek,
sonuçlar çıkarmak gerekir.
Efsanelerin geçmişi içinde oluşumu, tasnifleri,
işlevleri, motifleri, icra ortamları ele alınır.
Ortamda güvene dayalı anlatımlar devam eder.
Günlük yaşamla olan bağları üzerinden varlığını
sürdürür. Geçmiş zamanın efsaneleri köken
mitleriyle, sözlü tarihle, dikkat çeken gizemleriyle
sıkı dokuları vardır. Öyle ki sözlü tarih ile efsanevi
tarih zaman zaman birbirine karışır.

Bugünün efsaneleri kut döneminden İslam
sonrasına taşınırken düşünce yapıları mitten, dinî
ve bilimsel alana doğru ilerler. Deccal geçmişle
bugün arasında sadece fantastik bir bağ kurmaz.
Modern insanın korkularını ve inanç dokularını da
yansıtır. Ondan ilham alınarak yeni kurgular
oluşturulur. Etiyolojik efsaneler, dinin dışındaki
köken bilgilerinin rehberi konumundadır. Tarihî
efsaneler sosyo-kültür tarihini tamamlar. Bir
coğrafyanın gerçek fethi o mekânların gizemli
öyküleriyle sağlanır. Olağanüstü varlıklar ve
olaylar çaresizliğin gizemini içinde taşır. Ödül ve ceza arasında bir tembih en etkin şekilde yapılır. Mistik efsanelere ihtiyatlı ve pedagojik olarak
yaklaşmak gerekir.
Efsaneler gelecekte de modern insanın ihtiyaçlarına cevap verir niteliktedir. İnanma ihtiyacı
içinde efsaneler kendine her zaman yer bulur. Kültür sektörünün ürettiği sanal kahramanlar
efsanevi bir dünya içinde yerlerini alırlar. Medya sektörü insan zihni ile oynamaya devam
edecek, yeni sanal efsaneler ile inandırıcı işlere damga vurulmaya çalışılacaktır. Mitin köken
bilgileri üzerinden çağdaş araç gereçlerle yeni efsanevi tipler oluşturulmaktadır. Ulaşılmaz
kişiler dönemin sanatçıları, sporcuları, bilim insanları olacaktır. Çok tanrılı dönemlerin
efsanevi bilgileri yüceltilen insanların elinde yeni bir şekil bulmaktadır. Tüketim kültürü,
kültür endüstrileri, popüler kültür, projelerle müşteri bulacaktır. Barbie bebekler gibi yeni
sanal dünyalarda yeni efsaneler üreteceklerdir.

Büyülü oyunlar ve görseller üzerinden bir tüketim sektörü, çocuklar ve gençler başta olmak
üzere her zaman dünya pazarını kontrol etmek isteyecektir. Filmlerden, dizilere, oyun ve
oyuncaklardan eğlence sektörünün her alanında sanal ve efsanevi kahramanlar
üreteceklerdir. Beğeniye dayalı insanın kendini efsaneleştirmesi, inançları tutkuya
dönüştürecektir. Yeni dünyanın görselleri içinde kendi kültürlerini yenileyemeyenler,
yenileyenlerin izlerinden gitmek zorunda kalacaklardır.

Anahtar Kelimeler

efsane, inanç, kültür, değişim, dönüşüm, kültürel sektör

The Past, Present and Future of Legends

Öz

Legends testify to the cycle of the universe, the thoughts of the eras, as well as its literary taste as a narrative genre. They establish connections between the past and the future as stories that guide folk culture. The retelling of each legend means that it rebuilds its mindset and keeps it alive. Legends do not need a specific pattern regarding their external structure. In addition to the legend being known as a term, it goes hand in hand with both positive and negative meanings in daily language. Studies on how the changing context of the legend follows is needed. It is necessary to follow the differences and similarities in terms of structure, content, performance and functions while following the legend, which is a species that can be changed, and draw conclusions. In the research of the legends, their classifications, functions, motifs and performance environments are discussed. Confidence-based narratives continue in the environment. It continues its existence through its ties with daily life. The legends of the past have tight textures with origin myths, oral history, remarkable mysteries. So much so that oral history and legendary history get mixed up from time to time. While today's legends are carried from the sacred period to the post-Islam period, thought structures continue from myth to the religious and scientific field. The antichrist does not only establish a fantastic link between the past and the present. It also reflects the fears and belief fabric of modern man. New fictions are created by taking inspiration from it. Etiology legends are a guide to origins outside of religion. Historical legends complete socio-cultural history. The real conquest of a geography is provided by the mysterious stories of those places. Extraordinary beings and events carry the mystery of despair. An admonition between reward and punishment is made most effectively. It is necessary to approach mystical legends cautiously and pedagogically. Legends are also capable of responding to the needs of modern humans in the future. In the need to believe, legends always find a place for themselves. Virtual heroes produced by the cultural sector take their place in a legendary world. The media sector will continue to play with the human mind, and they will try to mark believable works with new virtual legends. Origin myths are extracted into contemporary tools as new mythical types. Inaccessible people will be the artists, athletes and scientists of the period. The legendary knowledge of the

polytheistic periods will find a new shape in the hands of the glorified people. Consumer culture, culture industries, popular culture will find customers with projects. Like Barbie dolls, they will generate new legends in new virtual worlds. A consumer sector will want to control the world market, especially children and young people, through magical games and visuals. They will produce virtual and legendary heroes in all areas of the entertainment industry from movies, TV series, games and toys. The self-legend of the person based on taste will turn beliefs into passion. Those who cannot renew their own cultures in the visuals of the new world will have to follow the footsteps of those who renew.

Anahtar Kelimeler

myth, belief, culture, change, transformation, cultural sector

Kaynakça

• Akyalçın, Necmi (1998), Balıkesir Yöresinde Yatır-Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma, Balıkesir: Balıkesir Belediyesi Yayınları.
• Albayrak, Nurettin (2004), Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, İstanbul: L&M Yayınları.
• Barkan, Ömer Lütfi (1942), “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân Zâviyeler,” Vakıflar Dergisi, S.II, 279-453.
• Bıçak, Ayhan (2004), Tarih Düşüncesi I Tarih Düşüncesinin Oluşumu, İstanbul: Dergâh Yay.
• Bonnefoy, Yves vd. (2000), Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, haz. Levent Yılmaz, 2 Cilt, Ankara: Dost Kitabevi.
• Buch, Wilfried (2003), “Masal ve Efsane Üzerine”, çev. Ali Osman Öztürk, Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar, haz. Gülin Öğüt Eker vd., Ankara, s. 304-313.
• Demirci, Kürşat ve Zeki Sarıtoprak (1994), “Deccâl” maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 9. Cilt, s. 67-72.
• Eliade, Mircea (1993), Mitlerin Özellikleri, çev. Sema Rifat, İstanbul: Semavi Yay.
• Freud, Sigmund (1998), Totem ve Tabu, çev. Niyazi Berkes, Cumhuriyet Yay., 2. Cilt.
• Griswold, Wendy (2007), “Kültür Sosyolojisinde Yeni Gelişmeler,” çev. Salih Özer, Kültür Sosyolojisi, editörler: Köksal Alver ve Necmettin Doğan, Hece Yay., Ankara: s. 71-83.
• Güngör, Erol (1982), İslâm Tasavvufunun Meseleleri, İstanbul: Ötüken Yay.
• Güvenç, Bozkurt (2010), İnsan ve Kültür, İstanbul: Boyut Yay.
• Işık, Nuran E. (2005), “Kimlik ve Erillik: Simgesel Bir Okuma Olarak Deli Yürek,” Türk(iye) Kültürleri II. Ulusal Kültür Araştırmaları Bildirileri, haz. G. Pulpar ve T. Erman, Ankara: s. 1-18.
• ________ (2006), “Milliyetçik ve Popüler Kültür ve Kurtlar Vadisi,” Doğu-Batı, S. 38, s. 237-247.
• İbn Haldun (1991), Mukaddime I, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay.
• Köprülü, M. Fuad (1993), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1989), Türk Folklorunda Kesik Baş (Tarih Folklor İlişkisinden Bir Kesit), Ankara: TKAE Yay.
• Önal, Mehmet Naci (2005), Muğla Efsaneleri (Araştırma-İnceleme), Muğla: Muğla Üniversitesi Yay.
• _____ (2011), Tarihin ve Edebiyatın Kesiştiği Noktada Destanlaşan Plevne Türküleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Önder, Mehmet (1995), Efsaneleri-Destanları-Hikâyeleriyle Şehirden Şehre Anadolu, Ankara: Türkiye İş Bankası Yay.
• Sakaoğlu, Saim (1980), Anadolu Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• _____ (1992), Efsane Araştırmaları, Konya: Selçuk Üniversitesi Yay.
• Tam İlmihâl-i Sa’âdet-i Ebediye (1986), haz. M. Sıdık Gümüş, İstanbul: Hakikat Yay.
• Taşdemir, Ersoy (2001), “Türklerde Eğitim,” Türk Düşünce Tarihi, haz. Hüseyin Gazi Topdemir, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• Ulağlı, Serhat (2010), “Kolektif ve Ben Kimliğinin Oluşumunda Örtük İmgeler” Edebiyat Fakültesi Dilbilim Dergisi, Sayı XIX, s. 22-44.
• Ülgener, F. Sabri (1983), Zihniyet Aydınlar ve İzm’ler Denemeler ve Araştırmalar, Ankara: Mayaş Yay.
• Seyidoğlu, Bilge (1985), Erzurum Efsaneleri (Erzurum’da Belli Yerlere Bağlı Olarak Derlenmiş Efsaneler Üzerine Bir İnceleme, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
• URL-1: http://tr. Wikipedia.org/wiki/Deccal (e.t. 04.08.2011).
• Wellek, René. ve Austin Warren (1983), Edebiyat Biliminin Temelleri, çev. Ahmet Edip Uysal, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Yelken, Ramazan (2006), “Kültür Endüstrisini Yeniden Tartışmak Ya Da Popüler Kültürle Hesaplaşmak,” Kültür Sosyolojisi, editörler: Köksal Alver ve Necmettin Doğan, Ankara: Hece Yay., s. 183-206.
• Yem, Baytan Uğur (2010), Çağın Yeni Sanatı ve Eğlencesi Bilgisayar Oyunları, Muğla: Muğla Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Bitirme Çalışması.