Sheikh Âzerî and His Views on Poetry and Poetry in Cevâhiru'l-Esrâr

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 2, 310 - 329, 10.12.2021

Betül Yeşil

Öz

The 14th century was a period when Timur Khan, one of the greatest rulers of the world, ruled with the weakening of the Mongols who ruled in the Central Asian lands, and when important political movements such as Serbedârî, Nûrbahşi and Hurûfîlik emerged. With Shahruh's accession to the throne, the Timurids marked a period that can be called the renaissance of the East with their cultural and artistic activities. The Timurids, who used Persian as their official and cultural language, enabled important artistic activities to be performed in the lands of Central Asia and Eastern Iran from the end of the 14th century to the beginning of the 15th century.

In this article, it is aimed to introduce Sheikh Âzerî, who was born in the city of İsferâyîn in the last quarter of the 15th century, in 784/1382, and his evaluations on poetry and poesy, through his work Cevâhir'ul-Esrâr. This work is also important in that it contains the first commentary of Hâkanî-i Şîrvânî's famous eulogy known as “Kasîde-i tersâiyya” or “Kasîde-i hapsiyye”. Besides, it has been observed that poet has also texts such as Divân, Behmennâme, ‘Acâîbu’l-Garâib, Mir’ât, Sa‘yu’s-Safâ, Tugrâ-yi Humâyûn, Miftâhu’l-Esrâr and Muntehâbu’l-Cevâhiru’l-Esrâr.

Âzerî's Cevâhirû'l-Esrâr, which consists of four parts and has an important place in the literary text commentary type of Persian literature, is preserved in the Iranian Library (Meclis-i Şura) with the 8851 shelf and 66882 registration number.

Anahtar Kelimeler

Sheikh Âzerî, Âzerî-i Tûsî, Cevâhiru’l-Esrâr, Commentary Tradition, Sufism

Şeyh Âzerî’nin Cevâhiru’l- Esrâr’da Şiir ve Şairliğe Dair Görüşleri

Öz

14. yüzyıl, Orta Asya topraklarında hüküm süren Moğolların zayıflamasıyla dünyanın en büyük hükümdarlarından olan Timur Han’ın hükmettiği, Serbedârî, Nûrbahşi ve Hurûfîlîk gibi önemli siyasi akımların baş gösterdiği bir dönemdir. Şâhruh’un tahta çıkışıyla Timurlular, kültürel ve sanat faaliyetleriyle Doğunun rönesansı tabir edilecek bir döneme damga vurmuşlardır. Resmi ve kültür dili olarak Farsçayı kullanan Timurlular 14. yüzyıl sonlarından 15. yüzyıl başlarına kadar Orta Asya ve Doğu İran topraklarında önemli sanat faaliyetlerinin icrasına imkân sağlamışlardır.
Bu makalede 14. yüzyılda doğup, 15. yüzyılın son çeyreğinde 784/1382 yılında İsferâyîn şehrinde dünyaya gelen dönemin, İranlı şair, ârif ve şârihi olan Şeyh Âzerî’yi şiir ve şairliğe dair değerlendirmelerini, yazıldığı dönemde şiir üzerine farklı görüşleri ihtiva etmesi, aynı zamanda Fars edebiyatında şerh geleneğinin örneklerinden olup, Hâkânî-i Şîrvânî’nin “Kasîde-i tersâiyye” ya da “Kasîde-i hapsiyye” adıyla bilinen meşhur kasidesinin ilk şerhini ihtiva etmesi bakımından önemli bir eser olan Cevâhir’ul- Esrâr’ı tanıtmak amaçlanmıştır. Şairin Cevâhir’ul- Esrâr eserinin yanı sıra Divân, Behmennâme, ‘Acâîbu’l-Garâib, Mir’ât, Sa‘yu’s-Safâ, Tugrâ-yi Humâyûn, Miftâhu’l- Esrâr ve Muntehâbu’l- Cevâhiru’l-Esrâr adlı eserlerinin de olduğu gözlemlenmiştir.
Dört bölümden oluşan ve Fars edebiyatının edebî metin şerhi türünde önemli bir yere sahip olan Âzerî’nin Cevâhirû’l-Esrâr eseri İran Meclis-i Şura Kütüphanesi’nde 8851. Raf 66882 kayıt numarası ile muhafaza edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Âzerî, Âzerî-i Tûsî, Cevâhiru’l-Esrâr, şerh geleneği, tasavvuf

Kaynakça

• Aka, İsmail, (2012), “Timurlular”, DİA, C. XL, s. 179.
• Aka, İsmail (2014), Timur ve Devleti, Ankara: Gazi Yayıncılık.
• Beksa, A. Engin (2012), “Timurlular”, DİA, C. XLI, s. 181.
• Bocnurdi, Kâzım Mûsevî (1374 hş.), Dâiretu'l Maârifi Buzurg-i İslamî, Tahran: Merkez-i Dâiretu'l Maârifi Buzurg-i İslamî.
• Eraslan, Kemal (1993), “Çağatay Edebiyatı”, DİA, C. VIII, s. 172.
• Firuzanfer, Bediuzzaman (1347 hş.), Târih-i Edebiyât der İran Asr-i Timuriyân, Tahran: Ferheng ve İrşad-ı İslami.
• Gencevî, Nîzâmî (1320), Mahzenu'l-Esrâr, Tahran: Matbaâ-i Armagan.
• Hândmir, Gıyaseddin b. Humamiddin (1373 hş.), Habibu's-siyer fi Ahbarî Efradi'l Beşer, Tahran: Kitabfurûşi Hiyâm.
• Hidayet, Rıza Kuli Han (1316 hş.), Tezkire-i Riyazu'l- Ârifin, Tahran: Neşr-i Pejuhişgah-ı Ulum-ı İnsanî.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli (1993), haz. Ali Özek vd., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Muhammed Kâsım-i Hinduşâh (1393), Târîh-i Firişte, Tahran: İntişârât-i Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, C. I, s. 629.
• Nefisî, Sa'îd (1363 hş.), Târîh-i Nazm u Nesr der-İrân, Tahran: İntişârât-i Furûğî.
• Nîşâbûrî, Attâr-i (1388 hş.), Musîbetnâme, Mukaddime, Tashîh ve Ta‘lîkât: Muhammed Rızâ Şefî‘î-i Kedkenî, Tahran: İntişârât-i Suhen.
• Gencevî, Nîzâmî, Mahzenu'l-Esrâr, Tahran, Matbaâ-i Armagan, 1320 hş.
• Semerkandi, Devletşâh b. Bahtişâh-ı (1384 hş.), Tezkiratu'ş-şuara, İntişârât-i Esater.
• Şemisâ, Sîrûs (1370 hş.), Seyr-i Gazel Der Şi'r-i Fârsî, Tahran: İntişârât-i Firdevs.
• Şîrâzî, Sa'dî-i (1385 hş.), Metn-i Kâmil-i Dîvân-i Şeyh Sa'dî Şîrâzî, Tahran: İntişârât-i Rozene.
• Tûsî, Şeyh Âzeri, Cevâhiru'l-Esrâr, Kitabhane-i Meclisi Şûray-ı Milli, 840. Kütüphane no: 66882. İsferâyîn.
• Vusûkî, Muhammed ‘Ali (1390 hş.), Hamza b. ‘Ali Melik Âzeri İsferayînî, Horasan: İntişârât-i Kitabdariyi Tûsî.
• Yeşil Akyıldız, Betül, Şeyh Âzerî ve Cevâhiru’l-Esrâr adlı eserinin Dördüncü bölümünün Türkçe Çevirisi, 2018.