İnsandan Hayvana Kurban Ritüelinin Değişim ve Dönüşümü: Manas Destanı Örneği

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 3, 133 - 148, 27.06.2022

Mehmet Naci Önal , Cansu Daşdemir

Öz

Dinî ayinlerin en temel şekli ve insanlık tarihi kadar eski olan kurban, ilkel dönemlerden modern zamanlara kadar varlığını devam ettiren ve inanç sistemlerinin merkezinde yer alan bir ritüel olarak karşımıza çıkar. Kanlı ve kansız kurban şeklinde uygulanan bu ritüellerin temelinde, iyi ve kötü ruhların gazabından korunma, onlara teşekkür etme ve onların yardımlarını kazanma isteği vardır. Bu isteklerin yerine getirilmesi için tarih öncesi dönemlerden itibaren birçok toplumun doğaüstü güçlere kurbanlar sunduğu bilinmektedir. Bu toplumların kimi ayinlerinde sığır, at, koyun ve koç gibi hayvanlar kurban edilirken kimi toplumlar da hem hayvan hem de insan kurban edildiği görülür. İnsan kurbanının varlığı çeşitli toplumlarda ispatlanmış olmasına rağmen, Türklerde insan kurbanı tartışmalıdır ancak tarihin derin geçmişinden izler taşıyan sözlü kültür içinde insan kurbanının varlığını görmek mümkündür. Bu örneklerden biri, Kırgız Türklerinin kültür hazinesi olarak nitelendirilen Manas Destanı’nda yer alır. Destanda eski bir âdet olarak günahkâr insanların Almambet için kurban edilmek istenmesi, insan kurbanının törensel bir kalıntısı ve tanrıyı öldürme töreninin bir yansıması olarak karşımıza çıkar. Ancak bu insan kurbanı ritüeli, mevcut şartlara ve değişen sosyokültürel etkenlere göre birçok dönüşüme maruz kalmış ve insan kurbanının yerini hayvan almıştır.
Bu makalede kurban sunma ve ekseriyetle insan kurbanı ritüelleri üzerinde durulacaktır. Akabinde sunu fenomeninin insandan hayvana dönüşümü Manas Destanı’ndan edindiğimiz bilgiler doğrultusunda açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Değişim, Dönüşüm, Kurban, İnsan Kurbanı, Manas Destanı

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

The Metamorphosis and Transformation of Sacrifice Ritual Shifted From Human to Animal: The Case of Manas Epic

Öz

Sacrifice, which is the most basic form of religious rites and as old as human history, appears as a ritual that continues its existence from primitive period to modern period and is at the center of belief systems. On the basis of the these rituals, practiced in the form of bloody and bloodless sacrifices is protection from the wrath of the gods and devil spirits, to thank them and gaining their help. It is known that many societies have offered sacrifices to supernatural forces since prehistoric times in order to fulfill these wishes. While animals such as cattle, horses, sheep and rams are sacrificed in the some rituals of these societies, both animal and human sacrifice is seen in some societies. Although the existence of human sacrifice has been proven in various societies, human sacrifice is controversial in Turks, but it is possible to see the existence of human sacrifice in the oral culture that carries traces of the deep past of history. One of these examples is in the Manas Epic, which is described as the cultural treasure of Kyrgyz Turks. The desire to sacrifice sinful people for Almambet as an ancient custom takes place in the epic as a ceramonial remnant of the human sacrifice and a reflection of the ritual of killing the god.
However, this human sacrifice ritual has undergone many transformations according to the present conditions and changing sociocultural factors and human sacrifice has been replaced by animals.
This article will focus on sacrificing and mostly human sacrifice rituals. Subsequently, the transformation of the offering phenomenon from human to animal will be tried to be explained in line with the information we have obtained from the Epic of Manas.

Anahtar Kelimeler

metamorphosis,, transformation, sacrifice, human sacrifice, epic of Manas

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Ardzinba, Vladislav (2010), Eski Anadolu Ayinleri ve Mitleri, çev. Orhan Uravelli, Ankara: Kafdav Yay.
• Bekki, Selahaddin (1996), "Türk Mitolojisi’nde Kurban, Akademik Araştırmalar", 1/3, s.16-28.
• Black, Jeremy vd. (2003), Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü-Tanrılar, İfritler, Semboller, haz. Necdet Hasgül, İstanbul: Aram Yay.
• Bonnefoy, Yves (2000), Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, çev. Levent Yılmaz, Ankara: Dost Kitabevi.
• Breton, David Le (2016), Ten ve İz- İnsanın Kendini Yaralaması Üzerine, çev. İsmail Yerguz, İstanbul: Sel Yay.
• Challaye, Felicien (1998), Dinler Tarihi, çev. Samih Tiryakioğlu, İstanbul: Varlık Yay.
• Çıplak, Nilgün (2005), "Mersin’de İnanç Merkezlerine Bağlı Kurban Törenleri", Türklük Bilimi Araştırmaları, S.17, s.155-176.
• Çolak, Faruk (2006), "İnsan Kurban Etme Konulu Bir Kıbrıs Türk Efsanesi Hakkında Karşılaştırmalı Bir Araştırma", Türklük Bilimi Araştırmaları, S.19, ss. 293-306.
• Daşdemir, Cansu (2019), "Muharrem Ayında Uygulanan Tabuların Tespiti ve Tahlili: Iğdır Örneği", Yörük Ali Efe Uluslararası Halk Kültürü Araştırmaları Sempozyumu. 28-30 Kasım 2019, s. 178-190.
• Divitçioğlu, Sencer (2005), Orta-Asya Türk İmparatorluğu VI-VIII. Yüzyıllar. Ankara: İmge Kitabevi Yay.
• Eberhard, Wolfram (1996), Çin’in Şimal Komşuları, çev. Nimet Uluğtuğ, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Ebu Cafer Muhammed Bin Cerir'üt-Taberî (2007), Tarih-i Taberî I, çev. Mehmet Faruk Gürtunca, İstanbul: Sağlam Yay.
• Eliade, Mircea (2003), Dinler Tarihine Giriş, çev. Lale Arslan, İstanbul: Kabalcı Yay.
• _______ (2013a), Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Taş Devriden Eleusis Mysterialarına I, çev. Ali Berktay, İstanbul: Kabalcı Yay.
• _______ (2013b), Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Gotama Buhda’dan Hıristiyanlığın Doğuşuna II. çev. Ali Berktay, İstanbul: Kabalcı Yay.
• Erginer, Gürbüz (1997), Kurban- Kurbanın Kökenleri ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri, İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Esin, Emel (1978), İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Târîhi ve İslâma Giriş (Türk Kültürü El Kitabı, II. Cild I/b’Den Ayrı Basım), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yay.
• _______ (2001), Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yay.
• Frazer, James George (2004), Altın Dal Dinin ve Folklorun Kökleri I, çev. Mehmet H. Doğan, İstanbul: Payel Yay.
• Freud, Sigmund (2017), Dinin Kökenleri, çev. Aycan Özüpek, Ankara: Yason Yay.
• Girard, Rene (2003), Şiddet ve Kutsal, çev. Necmiye Alpay, İstanbul: Kanat Yay. Göka, Erol (2008), "Kanlı Kurban Hayvanının Psikoanalizi", Uluslararası Kurban Sempozyumu, 8-9 Aralık 2007, s. 118-119.
• Gömeç, Saadettin (2016), Şamanizm ve Eski Türk Dini, Ankara: Berikan Yay.
• Gündüz, Şinasi (1998), Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yay.
• _______ (2008), "Dinlerde Tanrıya Yakınlaşma Aracı Olarak Kurban", Uluslararası Kurban Sempozyumu, 8-9 Aralık 2007, s. 65-74.
• Halbertal, Moshe (2012), On Sacrifice, New Jersey: Princeton University.
• Hançerlioğlu, Orhan (2000), Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Hart, John Stephen (1916), Spiritual Sacrifice, London; New York: Longmans Green.
• Haughton, Brian (2007). Gizlenen Tarih Kayıp Medeniyetler, Gizli Bilgiler ve Eskiçağın Sırları, çev. Halil Ummak, İstanbul: Koridor Yay.
• Herodotos (2012), Herodotos Tarihi, çev. Müntekim Ökmen, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay.
• Irımbek Kızı, Cibek (2011), Geçmişten Günümüze Kalmukların Dinî Tarihi ve Halk İnanışları, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dinler Tarihi Disiplini Yüksek Lisans Tezi.
• İnan, Abdülkadir (1959), "Manas Destanı Üzerine Notlar", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, S. 7, s. 125-159.
• ________ (1986), Tarihte ve Bugün Şamanizm- Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• ________ (1992), Manas Destanı, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• Kalafat, Yaşar (2010), Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Berikan Yay.
• Karaca, Özkan (2019), Dinlerde Mitolojilerde, Savaşlarda Kurban, İstanbul: MSN Yay.
• Kâşgarlı Mahmud (2018). Divanü Lûgat-it Türk I, çev. Besim Atalay, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Leadbeater, Charles Webster vd. (1951), The Law of Sacrifice, Adyar: The Theasophical.
• Liu Mau- Tsai (2019), Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, çev. Ersel Kayaoğlu ve Deniz Banoğlu, İstanbul: Selenge Yay.
• Olgun, Hakan (2016), "İbadet, Ritüel ve Kurban", Milel ve Nihal, 13(2), s. 82-99.
• Orkun, Hüseyin Namık (1994), Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Ögel, Bahaeddin (1993), Türk Mitolojisi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Önal, Mehmet Naci (2009), "Kutsalın Türk Kültüründeki İzleri: Tanrısal Simgecilik", Milli Folklor, S. 84, s. 57-72.
• Örnek, Sedat Veyis (1971), Etnoloji Sözlüğü, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yay.
• ______ (2014), 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. Ankara: BilgeSu Yay.
• Özkan, İzgi ( 1995), "Manas'ın Türk Destanları İçindeki Yeri ve Önemi", Manas Bilgi Şöleni, 12-13 Ekim 1995, pp. 43-49.
• Pali, Khamadi Joseph (2014), "Christ as Once for All Sacrifice: A Cultural Reading of Hebrews. Acta Theologica", 34/1, pp. 145-172.
• Radloff, Wilhelm (1976), Sibirya’dan Seçmeler, çev. Ahmet Temir, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• ______ (1995), Manas Destanı Kırgız Türkçesi Metin-Türkiye Türkçesi Çeviri, haz. Emine Gürsoy Naskali, Ankara: Türksoy Yay.
• Raglan, Lord (2019), "Mit ve Ritüel". Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. Ankara: Geleneksel Yay.
• Raz, Joseph (2018), "On the Moral Significance of Sacrifice". International Journal of Philosophical Studies, 26/3, pp. 308-314.
• Roux, Jean Paul (1994), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul: İşaret Yay.
• ______ (2005), Eski Türk Mitolojisi, çev. Musa Yaşar Sağlam, Ankara: Bilgesu Yay.
• Savaş, Hasan (2018), "Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Boyda Ritüel Bir İnsan Kurbanı Var Mıdır?", Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1/12, s. 352-363.
• Schimmel, Annemarie (1999), Dinler Tarihine Giriş, ed. Recep Kibar, İstanbul: Kırkambar Yay.
• Sezen, Yümni (2004), Antropolojiden Psikanalize Kurban ve Din, İstanbul: İz Yay.
• Smith, William Robertson (1894), Religion of the Semites, London.
• Şeşen, Ramazan (2019), İbn Fadlan Seyahatnamesi ve Ekleri, İstanbul: Yeditepe Yay.
• Tanyu, Hikmet (1973), Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay.
• TDK (2019), Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• The Encyclopaedia Britannica (1911), The Encyclopaedia Britannica XXIII. NewYork: The Encyclopaedia Britannica Company.
• Tuğrul, Saime (2010), Ebedi Kutsal Ezeli Kurban- Çok Tanrılılıktan Tek Tanrılılığa Kutsal ve Kurbanlık Mekanizmaları, İstanbul: İletişim Yay.
• Uydu Yücel, Muallâ (2001), "Kalmuklar". TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 24. s. 267-268.
• Ülken, Hilmi Ziya (1969), Sosyoloji Sözlüğü, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Wood, Alix (2014), Human Sacrifice, New York: Gareth Stevens.
• Yavuzer, Hayati (2019), "Türk Kültüründe Kurban Kültü ve 'Misafir Kurbanı'", Aydın Türklük Bilgisi, 5/2, s. 141-147.
• Yel, Ali Murat (2008), "Kurbanın Antropolojik Bir Değerlendirmesi", Uluslararası Kurban Sempozyumu, 8-9 Aralık 2007, s. 75-80.
• Yıldız, Naciye (2017), Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit ve Tahliller, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Yılmaz, Rahile (2016), "Siyer Kitaplarında Mirâc Mucizesinin Ele Alınması", Hadis ve Siyer Araştırmaları, 2/1, s. 33-49.
• Yusupov, Keneş (2009). Manas Destanı, çev. Adil Cemil, Bakü: Azerbaycan Milli İlimler Akademiyası Folklor Enstitüsü.