Psychological Reflections of the Arts of Expression

Yıl 2025, Sayı: 13, 157 - 178, 15.06.2025

Mustafa Agâh , Bünyamin Orta

Öz

Human-centered sciences and disciplines naturally interact with one another. The relationship between rhetoric and psychology is one of the best examples of this. Therefore, the relationship between rhetoric and psychology is an undeniable fact. This relationship can be traced back to the history of humanity. The elements that bring rhetoric and psychology together are the mind and mental processes. To elaborate on this common point, many mental phenomena related to humans, such as talent, creativity, taste, aesthetics, activity, instinct, imagination, inspiration, emotion, thought, and persuasion, are some of the factors that unite rhetoric and psychology on a common ground. From this perspective, the relationship between these two disciplines, which share multiple common factors, requires a detailed examination in terms of nature, dimension, and scope. In the process of the emergence of a literary work, the role and impact of psychological factors, as well as the psychological effects and reflections of the same literary work on its readers, form the axis of this relationship. In this context, the study aims to address the relationship, interaction, and reflections between rhetoric and psychology. However, the central focus of the study will be the psychological effects and reflections of the rhetorical arts, rich with tropes, metaphors, and irony. The emotional, cognitive, and persuasive processes these figures of speech create on the recipient will be explained through artistic examples.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Litreature , Psychology , The arts of declaration , Expression Types , Efficiency.

Beyân Sanatlarının Psikolojik Yansımaları

Öz

İnsan merkezli bilim ve disiplinler, doğal olarak birbiriyle etkileşim halindedir. Belâgat ve psikolojinin birbiriyle olan ilişkisi bu anlamda en güzel örneklerdendir. Dolayısıyla belâgat ve psikoloji ilişkisi, inkâr edilemez bir gerçektir. Bu ilişki sürecini, insanlık tarihiyle başlatmak mümkündür. Çünkü belâgat ile psikolojiyi yan yana getiren unsurlar, zihin ve zihinsel süreçlerdir. Bu ortak noktayı daha da açmak gerekirse yetenek, yaratıcılık, zevk, estetik, etkinlik, iç güdü, hayal, ilham, duygu, düşünce ve ikna gibi insanla iltisaklı birçok zihinsel olgu belâgat ve psikolojiyi aynı paydada buluşturan unsurlardan bazılarıdır. Bu noktadan hareketle birden çok ortak paydaşları olan bu iki disiplinin ilişkisi, mahiyet, boyut ve kapsam olarak detaylı bir şekilde tetkik edilmesi iktiza eder. Bir edebî eserin ortaya çıkış sürecinde psikolojik faktörlerin rolü ve etkisi, aynı edebî eserin okuyucular üzerindeki psikolojik etkileri ve yansımaları, söz konusu ilişkinin eksenini oluşturur. Bu bağlamda ilgili çalışma, belâgat ve psikolojinin birbiriyle olan ilişkisini, etkileşimini ve yansımalarını ele almayı amaçlamaktadır. Ancak çalışmanın merkezinde teşbih, mecaz ve kinaye sanatlarıyla zengin olan beyân sanatlarının psikolojik etkileri ve yansımaları olacaktır. Söz konusu ifade türlerinin muhatap üzerinde yarattığı duygu, düşünce ve ikna süreçleri sanatsal örneklerle izah edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı , Psikoloji , Beyân Sanatları , İfade Türleri , Etkinlik.

Kaynakça

• Abduttevvâb, Ramazan. el-Medhal ilâ ilmi’l-luga ve menâhici’l-bahsi’l-lugavî. Kahire: Mektebetu’l-hancî, 1417/1997.
• ‘Alevî, Yahya b. Hamza el-. et-Tırâz. thk. Abdulhamid Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘asriyye, 1423/2002.
• Aristoteles. Retorik. çev. Mehmet H. Doğan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 16. Baskı., 2018.
• ‘Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh el-. Kitâbu’s-sinâ‘ateyn; el-kitâbe ve’ş-şi‘r. thk. Ali Muhammed el-Becâvî-Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. b.y.: Dâru ihyâi’l-kutubi’l-‘Arabiyye, 1371/1952. ‘Atîk, Abdulazîz. İlmu’l-beyân. Beyrut: Dâru’n-nahdati’l-‘Arabiyye, 1405/1985.
• Cârim, Ali el- - Emin, Mustafa. el-Belâgatu’l-vâziha. thk. Kasım Muhammed en-Nûrî. Dimeşk-Beyrut: Dâru’l-fecr, 1435/2014.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd el-. es-Sihâh; Tâcu’l-luga ve sihâhu’l-‘Arabiyye. Kahire: Dâru’l-hadîs, 1430/2009.
• Curcânî, Ebû Bekr Abdulkâhir b. Abdirrahman el-. Delâilu’l-i‘câz. thk. Ebû Fihr Mahmud Muhammed Şakir. Kahire-Cidde: Matbaatu’l-Medenî-Dâru’l-Medenî, 1413/1992.
• Curcânî, Muhammed b. Ali el-. el-İşârâtu ve’t-tenbîhât fî ‘ilmi’l-belâga. thk. Abdulkadir Huseyn. Mektebetu’l-âdâb, 1418/1997.
• Çetkin, Muhammed. “Celâleddîn es-Suyûtî ve Dillerin Kaynağı Hakkındaki Görüşleri”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (2014), 131-150. https://dergipark.org.tr/buifd/issue/24353/258154
• Demi̇r, Celal - Yıldırım, Özge Karakaş. “Türkçede Metaforlar ve Metaforik Anlatımlar”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21/4 (30 Aralık 2019), 1085-1096. https://doi.org/10.32709/akusosbil.599335 Eagleton, Terry. Edebiyat Kuramı. çev. Tuncay Birkan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 4. Baskı., 2014.
• Ebu’l-Atâhiye, İsmail b. el-Kasım. Divan. Beyrut: Dâru Beyrut, 1406/1986.
• Emre, İsmet. Edebiyat ve Psikoloji. Ankara: Anı Yayıncılık, 2. Baskı., 2006.
• Emre, İsmet. “Yeni Türk Edebiyatının Psikoloji Kaynakları”. Journal of Turkish Studies 4/1-1 (21 Ekim 2019), 319-355. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.547
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tahir Mecduddin Muhammed b. Yakub el-. el-Kamûsu’l-muhît. thk. Enes Muhammed eş-Şâmî-Zekeriyya Câbir Ahmed. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1429/2008.
• Freud, Sıgmund. Psikanaliz Üzerine. çev. Kâmuran Şipal. İstanbul: Cem Yayınları, 2. Baskı., 1998.
• Hafâcî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muhammed (İbn Sinan) el-. Sirru’l-fesâha. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1402/1982.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahman b. ‘Amr b. Temîm el-. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Abulhamid Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1424/2003.
• Hasan Abbas, Fazl. el-Belâga funûnuhâ ve efnânuhâ; ‘İlmu’l-beyân ve’l-bedî‘. b.y.: Dâru’l-furkân, 2005.
• Hasan Abbas, Fazl. el-Belâga funûnuhâ ve efnânuhâ; ‘İlmu’l-meânî. b.y.: Dâru’l-furkân, 1417/1997.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed el-. Cevâhiru’l-belâga fi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘asriyye, 1999.
• İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed. el-ʿİkdu’l-ferîd. thk. Mufîd Muhammed Kamîha. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1404/1983.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis. thk. Abdulhamid Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1429/2008.
• İbn Ebi’l-İsba‘, Ebû Muhammed Zekiyyuddîn Abdulazîm (Abdusselâm) b. Abdilvâhid. Bedî‘u’l-Kuran. thk. Hifnî Muhammed Şeref. b.y.: Nahdatu Mısr, ts.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. Mu‘cemu mekâyîsi’l-luga. thk. Abdusselam Muhammed Harun. b.y.: Dâru’l-fikr, 1399/1979.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtu’l-eʿyân ve enbâʾu ebnâʾi’z-zaman. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1997.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Reşîk el-Kayrevânî, Ebû Ali el-Hasen. el-ʿUmde fî mehâsini’ş-şiʿri ve âdâbihi ve nakdih. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1401/1981.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Feth Ziyâuddîn Nasrullâh b. Muhammed. el-Meselu’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Ahmed el-Hûfî-Bedevî Tabâne. Kahire: Dâru nahdati Mısr, ts.
• İbnu’l-Hâcib, Ebû ‘Amr Cemâluddîn Osman b. Ömer. eş-Şâfiye fî ‘ilmeyi’t-tasr’ifi ve’l-hat. thk. Hasan Ahmed el-Osmân eş-Şâfiyecî. Mekke: el-Mektebetu’l-Mekkiyye, 1435/2014.
• İbnu’z-Zemlekânî, Kemâluddîn Abdulvahid b. Abdilkerim. et-Tibyân fî ‘ulûmi’l-beyân; el-Mutli‘ ‘alâ i‘câzi’l-Kuran. thk. Ahmed Matlûb-Hatice el-Hadîsî. Bağdat: Matbaatu’l-‘Ânî, 1382/1964.
• İsfahânî, Ebu’l-Kasım Huseyn b. Muhammed er-Râgıb el-. Mufredâtu elfâzi’l-Kur’an. thk. Safvân Adnan Dâvûdî. Dimeşk: Dâru’l-kalem, 1430/2009.
• İsmail, İzzeddîn. et-Tefsîru’n-nefsî li’l-edeb. Kahire: Mektebetu garib, ts.
• Jung, Carl Gustav. Analitik Psikoloji. çev. Ender Gürol. İstanbul: Payel Yayınları, 2. Baskı., 2006.
• Kazvînî, Ebu’l-Me‘âlî Celâluddîn Muhammed b. Abdirrahman el-Hatîb el-. el-Îzâh fî ‘ulûmi’l-belâga. thk. İbrahim Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1424/2003.
• Kazvînî, Ebu’l-Me‘âlî Celâluddîn Muhammed b. Abdirrahman el-Hatîb el-. Telhîsu’l-Miftâh. Karaçi: Mektebetu’l-buşrâ, 1431/2010.
• Kırkız, Mustafa. Arap Belâgat İlminin Tarihi ve Gelişim Aşamaları. İstanbul: Beyan Yayınları, 2014.
• Kudâme b. Ca‘fer, Ebu’l-Ferec. Nakdu’ş-şiʿr. thk. Muhammad Abdu’l-Munʻim Hafâcî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiʿu li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turkî. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 1427/2006.
• Merâgî, Ahmed Mustafa el-. ‘Ulûm’l-belâga el-Beyân ve’l-meânî ve’l-bedî‘. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1414/1993.
• Mütenebbî, Ebu’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyn el-. Divan. Beyrut: Dâru Beyrut, 1403/1983.
• Pınker, Steven. Dil İçgüdüsü; Zihin Dili Nasıl Meydana Getirir. çev. Feray İlgün. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2. Baskı., 2020.
• Porzıg, Walter. Dil Denen Mucize. çev. Vural Ülkü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1. Baskı., 1985.
• Râzî, Ebû Abdillah (Ebu’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer er-. Nihâyetu’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz. thk. Nasrullah Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, 1424/2004.
• Recâîzâde, Mahmûd Ekrem. Ta‘lîm-i Edebiyyât. haz. Furkan Öztürk. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 1. Baskı., 2016.
• Rummânî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsa er-. Selâsu resâil fî iʿcâzi’l-Kurʾân (li’r-Rummânî ve’l-Hattâbî ve Abdilkâhir el-Curcânî). thk. Muhammed Hâlefullah-Muhammed Zeğlûl Sellâm. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Safedî, Ebu’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût-Turkî Mustafa. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-‘Arabî, 1420/2000.
• Saraç, Mehmet Ali Yekta. Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâgat. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 15. Baskı., 2018.
• Sekkâkî, Ebû Yakub Sirâcuddîn Yusuf b. Ebî Bekr es-. Miftâhu’l-‘ulûm. thk. Naim Zarzûr. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1407/1987.
• Subkî, Ebû Hamid Bahâuddîn Ahmed b. Ali es-. ʿArûsu’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-miftâh. thk. Albdulhamid Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘asriyye, 1423/2003.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf-‘İsâm Fâris el-Harestânî. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 1415/1995.
• Taşteki̇n, Ali. “Dil Psikolojisinin İlgi Alanları”. Journal of Turkish Studies 11/4 (17 Ekim 2019), 987-1000. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.9075
• Teftâzânî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn et-. Muhtasaru’l-meânî. Karaçi: Mektebetu’l-buşrâ, 1431/2010.
• Timuçin, Afşar. Estetik Bakış. İstanbul: Bulut Yayınları, 2. Baskı., 2013.
• Ünalan, Şükrü. Dil ve Kültür. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 4. Baskı., 2010.
• Wellek, R. - Warren, A. Edebiyat Biliminin Temelleri. çev. Ahmet Edip Uysal. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1. Baskı., 1983.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer ez-. el-Keşşâf ʿan hakâiki’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-teʾvîl. thk. Halil Me’mûn Şîha. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1430/2009.
• Zeyyât, Ahmed Hasan ez-. Difâ‘un ‘ani’l-belâga. Kahire: ‘Âlemu’l-kutub, 1976.