KARAHANLI TÜRKÇESİNDE ÇIÇA VE TUTAŞI SÖZCÜKLERİ ÜZERİNE

Yıl 2018, Cilt: 3 Sayı: 1, 3 - 12, 30.06.2018

Funda TOPRAK

Öz

Bu çalışmada etimolojileri sorunlu iki sözcük üzerinde durulacak ve tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinden 

yola çıkılarak sözcüklerin yapı ve kazandıkları anlamlar verilmeye çalışılacaktır. Kutadgu Bilig’de iki yerde çıça

sözcüğü geçmektedir. (KB:6483), (KB:5018) Sözcük, Kutadgu Bilig Dizini’nde “yeter, kâfi” şeklinde 

anlamlandırılmaktadır. Clauson sadece çiçe biçimini vermiş ve tek örnekli bu sözcüğü hapax legemennon kabul 

etmiştir. Clauson sözcüğün belki bir zarf olabileceğini, ancak keşfedilemeyeceğini söylemiştir. 

(EDPT1972:400a) Tarihi ve çağdaş Türk lehçelerine ait kaynaklardaki çıçalak/çımçılak/çıpalak/çıpanak/çeçele 

“küçük parmak” ve çıçamuk “yüzük parmağı” (EDPT1972:401) örnekleriyle ilişkilendirilebilir mi? 

Çalışmada ele alınacak ikinci sözcük DLT’de tutaşı/tutçı/tutşı biçimleri görülen 

(DLT213/183;189/161)”sık sık devamlı””sürekli” şeklinde anlamlandırılan sözcüktür. Bu sözcük Kutadgu 

Bilig’de de tutçı /tutşı (KB:324;345) ve tutaşı (KB:434) biçiminde yaygın bir kullanıma sahiptir. Sözcüğün seyrini 

Harezm Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesinde takip edebilmekteyiz. Yalnız Harezm Türkçesinde tutuş biçimiyle 

karşımıza çıkmaktadır. Sözcüğün Kutadgu Bilig’de ulam, kesüksüz ve evren sözcükleriyle birlikte ikilemeli 

kullanımından yola çıkarak tarihi seyri takip edilerek etimolojisine ulaşılmaya çalışılacaktır.  

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, Kutadgu Bilig, Divanü Lugati’t Türk, Çıça, Tutaşı

Kaynakça

• KISALTMALAR VE KAYNAKLARArat, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig I Metin, Türk Dil Kurumu Yay. Ankara. Arat, Reşit Rahmeti (1974), Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig II, Çeviri, Türk Tarih Kurumu Yay. Arıkoğlu, Ekrem (2005)(HTS), Örnekli Hakasça‐Türkçe Sözlük, Akçağ Yay. Borovkov, A.K (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII‐XIII. Yüzyıllar) Çev. Halil İbrahim Usta‐Ebulfez Amanoğlu, TDK Yay. 811, Ankara. Clauson, Sir Gerard (1972)(EDPT). An Etymological Dictionary of Pre‐thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press. Çetin, Engin (2010). “Uygurca kiçik erŋek, Karahanlı Türkçesi çıçalak ve Türkiye Türkçesi serçe parmak Sözleri Üzerine”, Uluslararası Zeki Velidi Togan ve Türk Kültürü Bilgi Şöleni, 13‐15 Ekim, Afyonkarahisar. Drevnetursky Slovar (1969), V. Nadalyaev, T.Nasilov, P. Tenişev, A. Şçerbak. Leningrad. Doerfer, Gerhard (1980). “Temel Sözcükler ve Altay Dilleri Sorunu”, (Çev.: Semih Tezcan), TDAY Belleten, s. 1‐16. Erbay, Fatih (2008).W. Radloff’un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” Adlı Eseri ve Eserde Geçen Çağatay Türkçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ercilasun, Ahmet Bican‐Akkoyunlu, Ziyat (2014) (DLT), Kaşgarlı Mahmud Dîvānu Lugāti’t‐Türk, Giriş‐Metin‐Çeviri‐Notlar, Dizin, Türk Dil Kurumu Yay. Ankara. Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach To The Lexicon, Volume I‐II, Otto HarrasowitzWiesbaden. Erdal, Marcel (2004). A Grammar Of Old Turkic, Leiden‐Boston: Brill. Gülensoy, Tuncer (2014). “Türkçe ve Altay Dillerinde Parmak Adları, ”Kültür Evreni Dergisi sayı 22, s.7‐19. Kaymaz, Zeki (2013). “Kutadgu Bilig’de Geçen Çergüçi / Çergüle‐ ve Çiçe Sözleri Hakkında” , Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, Bursa. Koç, Kenan, Bayniyazov, Ayabek, Başkapan, Vehbi (2003) (Kaz. T.S), Kazak Türkçesi‐ Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yay. Ankara Nalbant, Mehmet Vefa (2008). Divanü Lugati’t‐Türk Grameri I‐İsim, İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları. Necipoviç, Emir (1995) (YUTS), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (Çev.İklil Kurban), Türk Dil Kurumu Yay. Ankara. Räsänen, Martti (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen I, Helsinki: Lexica Societatis Fenno‐Ugricae XVII. Tietze, Andreas (2002). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı‐Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch der Türkei‐Türkischen, C. 1, A‐E, İstanbul‐Wien: Simurg Yayınları. Tokay, Yaşar(2012). “Dīvānü Luġāti’t‐Türk’te Geçen Çıçalak “serçe parmak” ve Çıçamuk “yüzük parmağı” Kelimeleri Üzerine Bazı Düşünceler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.5. v.22, s.204‐210. Toparlı, Recep (2003) (KTS), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yay.Ankara. Yudahin, K.K (1994) (Kırg.T.S), Kırgız Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yay. Ankara.