TARAMA SÖZLÜĞÜ’NDE GEÇEN ZAMAN ADLARI

Yıl 2018, Cilt: 3 Sayı: 2, 39 - 62, 31.12.2018

Şeyma Hasdemir

Öz

Eylemlerin gerçekleşmesi için gerekli temel unsurlardan olan zaman kavramı cümle içerisinde fiil çekimi

yoluyla ifade edilebilir. Fiil çekimi dışında zaman kavramını belirten sözcük ya da sözcük grupları da

bulunmaktadır. Bu sözcük grupları tamlamalardan, ikilemelerden oluşabildiği gibi çeşitli kelime gruplarından

da oluşabilmektedir.

Türkçe zaman adlandırmaları açısından incelendiğinde ortaya zengin bir kelime hazinesi çıkmaktadır.

Göçebe bir toplum olarak bilinen Türklerin yaylak‐bozlak arası geçişleri kolaylıkla sağlayabilmeleri, sosyal ve

kültürel hayatlarını devam ettirebilmeleri, dinî ritüellerini gerçekleştirebilmeleri ve bunun gibi birçok sebep

zaman adlandırmalarının oluşumunda etkili olmuştur.

Türkçede zamanla ilgili ilk adlandırmalar Orhun Yazıtlarında karşımıza çıkar. Yazıtlarda genel zaman

kavramı için “öd” kelimesinin kullanıldığı görülmektedir. Yine yazıtlarda gece (tün), gündüz (küntüz), yıl (yıl)

gibi kavramları karşılayan zaman adlandırmaları da karşımıza çıkmaktadır. Zaman adlandırmalarında Türkçe

kökenli sözcüklerin yanı sıra alıntı kelimeler yoluyla kurulmuş zaman adlandırmalarının sayısı da oldukça

fazladır. Bunun en temel nedeni; sosyal, ekonomik ve kültürel etkenlerin dile yansımasıdır.

Bu çalışmada XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama

Sözlüğü’nde geçen zaman ilgili tüm kavramlar incelendi. Daha sonrasında elde edilen malzeme kendi içerisinde

gruplandırılarak tasnif edildi. Tasnifin ilk bölümünde yapısal tasnife yer verildi. Elde edilen kavramlar yapısal

olarak gruplara ayrılarak incelendi. Tasnifin ikinci bölümünde ise anlamsal tasnife yer verildi. Zaman kavramları

çeşitli anlam içeren başlıklar altında anlamlarıyla verildi. Çalışmanın son bölümünde ise zarf olarak kullanılan

zaman kavramları incelendi.

Anahtar Kelimeler

Tarama Sözlüğü, zaman kavramı, zaman adları

TIME CONCEPT WHICH ARE REPRESENT IN SCANNING DICTIONARY

Öz

That actions can happen, the verbs must be conjugate in sentences with including the time concept as

essential prerequisite. But there are also word groups which basically present the time concept. These word

groups can be noun phrases, reduplications and other word groups.

If we research the the naming about time in the Turkish language, we can determine that there is a rich

vocabulary. The Turkish society is known as nomads, which have also established and protect their sociocultural

living, their religious rituals and many other traditions, where the naming of time come to exist.

The naming of time is also seen on the orkhon‐scripts. In general for the word “time”, were the word “öd”

used. In Addition, the scripts are shown us that for the word “night” is used “tün”, for “morning” is supplied

“küntüz” and for the meaning of “year” is used “yil”. Beside the naming of time with Turkish origin words, there

are many other rewards which are created by taken another words. The basis of this reason is, there were other

social, economic and cultural factors to influence the language.

This Studying involves the research in many books which are written from the 13 century turkish language

and scanning dictionaries as referred about this concept . After that the collected informations were categorised

and rated. At the beginning the words were rated by their structure. Secondly the words were rated by their

meaning. At the last resort the time words which used as adverbs were investigated.

Anahtar Kelimeler

Scanning Dictionary, time concept, time words

Kaynakça

• ABİK, A. Deniz (2010) “Derleme Sözlüğü'nde İkinci Kelimesinin Başında s‐ BulunduranTekrarlar ve Başka Seslerle Benzer Diğer Tekrarlar”, DTCF Dergisi, 17.http://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/deniz_abik_derleme_sozlugu_ikinci_kelime.pdf adresindenerişildi.AYDIN, Erhan. “Türk Dilinde Zaman Adları”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara : AnkaraÜniversitesi, 2002.AŞCI, Ufuk Deniz, Mehmet YASTI (2008) “Derleme Sözlüğü'nde Kullanılan Gün Adları”,Turkish Studies, 3/3, s. 102‐128.BOZKURT, Fuat (1995) Türkiye Türkçesi, İstanbul, Cem Yayınevi.CANPOLAT, M (2017) “OHT = Zaman Sözcüğü Üzerine”, DTCF Dergisi, 32(1‐2).http://dtcfdergisi.ankara.edu.tr/index.php/dtcf/article/view/3124/2677 adresindenerişildi.CLAUSON, S. G. (1972) “An Etymological Dictionary of PreThirteenth‐Century Turkish”, Oxford,Oxford University.DEMİRGÜNEŞ, Sercan (2008) “Türkçedeki Zaman Belirteçlerinin Sınıflaması ve DökümüÜzerine Bir Deneme Çalışması”, Turkish Studies, 2, 278‐293.DERLEME SÖZLÜĞÜ I – XII (1962‐1982), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.DURMUŞ, İlhami (2004) “Eski Türkler’de Zaman ve Takvimler”, Türk Dünyası NevruzAnsiklopedisi, Atatürk Yüksek Kurumu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1‐ 13.KLYAŠTORNY, Sergey Grigoryeviç. Eski Türklerde Zaman ve Mekân Kavramı. Çev. DenizKaradeniz. Dil Araştırmaları, Güz 2015/17: 247‐251.MALKOÇ, Muzaffer (2011) “Dilbiliminde Zamanın Tanımı ve İşlevi Nedir”, Turkish Studies, 6/3,s. 1075‐1081.ÖZTEKTEN, Özkan (2003) “Türk Dilinde Güne Bağlı Zaman Sözleri”, 46’ncı Sürekli UluslararasıAltayistik Konferansı, Ankara.SELVİ, Ceren (2015) “Derleme Sözlüğünde Geçen Zaman Adları”, Çanakkale 8. Dünya DiliTürkçe Sempozyumu, Çanakkale.TARAMA SÖZLÜĞÜ (2009) (4. Baskı), C.I‐VIII., Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.TÜRKÇE SÖZLÜK, (2005), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.ÜSTÜNOVA, Kerime (2004) “Dilek Kiplerinde Zaman Kavramı”, Türk Dili Dil ve EdebiyatDergisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, S. 635, s. 678‐686.ÜSTÜNOVA, Kerime (2005) “Türkçede Zaman Kavramı ve İşlenişi”, Uludağ Üniversitesi Fen‐Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 6, S. 9, 2005/2, s.187‐201.