ABBASİLERİN İKTİDARI MEŞRULAŞTIRMA ÇABALARINA BİR ÖRNEK: ME’MÛN DÖNEMİ İLİM MECLİSLERİ VE HALKU’L-KUR’AN MİHNESİ

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 2, 190 - 211, 31.12.2021

Şerife Eroğlu

Öz

Abbasiler (H.96/M.715) tarihinden itibaren ihtilal hazırlıklarına başlamışlardır. Bunun devamında da Emevi Devleti’ni ortadan kaldırarak kendi iktidarlarını güçlendirip hilafet makamlarını güçlü bir zemine oturtmak istemişlerdir. Bu makamın kendi hakları olduğunu ve kendilerinin Hz. Muhammed’in Ehli Beyt’inden sayıldıklarını öne sürmüşlerdir. Abbasoğulları bu iktidar sürecinde Alioğulları ile ortak hareket ederek Emevi Devleti’ni yıkmışlardır. Abbasiler, davetlerini Hz. Peygamber ailesinden en uygun kişi (er-rıza min âl-i Muhammed) etrafında toplanmak adına yapmışlardır. Alioğulları da bu sloganı Hz. Ali soyuna refere ederek bu harekete katılmışlardır. Fakat Abbasiler başa geldiklerinde Alioğulları’nı dışlayarak Abbasi Devleti’ni kurmuşlardır. Alioğulları da iktidarın asıl sahiplerinin kendileri olduğunu iddia ederek Abbasiler’e cephe almışlardır. Me’mun dönemine kadar Alioğulları çeşitli isyanlar zorluklar çıkarmışlardır. Fakat Me’mûn’un ortaya koyduğu yeni uygulamalar sayesinde Alioğulları yönetimle barışık hal almaya başlamışlardır. Me’mun Abbasi saltanatını sağlam temeller üzerine oturtmak amacıyla Alioğulları ile iyi ilişkiler kurmaya özen göstermiştir. Çünkü merkezi otorite ile Abbasoğulları arasındaki ilişkiler bu durumun gerçekleşmesi açısından önemlidir. Yönetim kritik bir süreçten geçiyordu. Alioğullarının bu süreçte yönetime karşı sorun çıkarmaları şartların zorlanma ihtimalini doğuruyordu. Bu nedenlerden dolayı Me’mûn, Ali er-Rıza’yı veliaht tayin ederek Alioğullarının desteklerinin devamına ihtiyaç duymuştur. Fakat bu destek sağlanırken otoritenin onların güdümüne girmesi tehlikesi de dikkate alınmalı hatta buna engel olunmalıydı. Bu amaçla Me’mûn zihinlerin ısındırılmasına ihtiyaç duydu ve ilim meclislerini kurdu. Bu ilim meclislerinde Şii grupların düşüncelerini akıl ve mantık çerçevesinde anlatmalarına olanak sağlandı. Bunun yanında bu tartışma meclislerinde konuşulan “Teşbihin nefyi, büyük günah işleyenlerin cennete girip girmeyeceği, Hz. Ali’nin efdaliyeti, imamet meselesi ve Kur’an’ın mahlûk olup olmadığı (Halku’l-Kur’an) meselesi” gibi konularla devletin resmî ideolojisi meşrulaştırılmaya çalışıldı. Bu dönem öncelikle Alioğulları ile muhalefet zemininde daha sonra Mu’tezilelilerin siyasal anlamda iktidara getirilmesiyle geçen bir dönem olmuştur. Mu’tezileliler Me’mûn’un düzenlediği ilim meclislerine katılarak temel görüşleri olan Kur’an’ın yaratılmışlığı fikrini savunmaya başladılar. İkna edici konuşma üslupları ile Me’mûn’un da bu fikri benimsemesini sağladılar. Me’mûn bu fikri benimsedikten sonra ilim meclislerinde âlimlerin bu konudaki görüşlerini sorgulamaya başladı. Âlimler ise Halku’l-Kur’an kelimesinin Kur’an ve hadislerde geçmemesi üzerine bilmedikleri bir şeyi Allah’la eşit tutamayacaklarını söylemişler ve bu fikre karşı çıkmışlardır. Bunun sonucunda Me’mûn başlarda uyguladığı ikna yolundan vazgeçerek bu fikri zorla benimsetme yoluna giderek mihne sürecini başlatmıştır. Müslüman iktidar sahiplerinin başvurduğu en temel meşruiyet kaynağı Kur’an-ı Kerim olduğu için Me’mun mihne döneminde de İshak b. İbrahim’e yazdığı mektuplar ile Allah’ın kendilerini peygamberlik makamına varis kıldığını söyleyerek hilafet anlayışını ilahî otoriteye dayandırmayı amaçlamıştır. Mihne dönemi Me’mûn ’un vasiyeti üzerine kardeşi Mutasım ve Vâsık dönemlerinde de devam etmiştir. Fakat Mutevekkil’in iktidara gelmesiyle bu süreç son bulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Me’mûn, Alioğulları, Politika, İlim Meclisleri, Halku’l-Kur’an

Destekleyen Kurum

Bartın Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü

Kaynakça

• Referans1 Mustafa hizmetli, Referans2 Emrah Çetin
• Abdirabbih, İ. (2021). el-ikdü'l-Ferîd Kültürel inciler (2). (M. K. Yılmaz, Çev.). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Akoğlu, M. (2011). Tarihsel Arka Plan Bağlamında Me'mun Dönemi Abbasi Yönetiminin Ali Oğulları Politikaları. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı XII.
• Apak, A. (2014). Ana Hatları İle İslam Tarihi IV. Abbasiler Dönemi. İstanbul : Ensar Neşriyat Yayınları.
• Aruçi, M. (2010). Sümâme b. Eşres. DİA TDV Yayınları, 38. Cilt. İstanbul.
• Atalan, M. (2005). Abbasi Daveti Sürecinde Er-Rızâ Min Âl-i Muhammed Söylemi. İslami Araştırmalar Dergisi, Cilt XVIII Sayı II.
• Bebek, A. (2002). Kebîre. DİA TDV Yayınları, 25. Cilt. Ankara.
• Bozkurt, N. (2000). Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilali. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Bozkurt, N. (2004). Me'mûn. DİA TDV Yayınları, 29.Cilt, 101. Ankara.
• Bozkurt, N. (2016). Mu'tezile'nin Altın Çağı-Me'mun Dönemi . Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Çınar, B. (2019). Din-Siyaset İlişkisi Açısından Me'mun Dönemi Mihnesi. Doktora Tezi . Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fazlıoğlı, İ. (1997). Hârizmî, Muhammed b. Mûsâ. DİA TDV Yayınları, 16. Cilt. İstanbul.
• Günay, G. (2016). Kamu Düzeni Adına Uygulanan Cezalarda Fukahanın Rolü ( Mihne Dmnemi). Yüksek Lisans Tezi . İstanbul : İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü .
• Güneş, H. H. (2009). Halife El-Me'mun Dönemi. Yüksek Lisans Tezi . Kırıkkale : Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hakyemez, C. (2010). Abbasi Devletine Yönelik Ali Oğulları Veya Şii Tehdidi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/1.
• Hakyemez, C. (tarih yok). Abbasi Devletine Yönel.
• İbnü'l-Esir. (2008). El-Kâmil Fi't-Târih Tercümesi İslâm Tarihi V. Cilt. İstanbul: Hikmet Neşriyat .
• Karabiber, N. K. (2009). Erken Dönemde Ehl-İ Beyt Tasavvuru ve Farklılaşma Süreci: Abbas Oğulları-Ali Oğulları Örneği. (. S. Erdem içinde, Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları. İstanbul : M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Kaya, A. (2015). Mihne Hadisesi ve Hadis İlmine Etkileri Bakımından Mihne'nin Sonuçları. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19 . Cilt.
• Kaya, M. (2002). Kindi Ya'kûb b. İshak. DİA TDV Yayınları, 26. Cilt . Ankara .
• Kılavuz, A. S. (1992). Bişr b. Gıyâs. DİA TDV Yayınları, 6. Cilt . İstanbul.
• Küntaş, K. (tarih yok). Abbâsî İhtilali Safhasında Hilâfet/İmâmet Konusundaki Meşrûiyyet Sağlama Çabaları . Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, Cilt V, Sayı 11.
• Memiş, M. (2010). İmamet Teorisi Bağlamında Mu'tezililerin Hz Ali Anlayışı . Kader Kelam Araştırmaları Dergisi.
• Öz, M. (1992). Ca'd b. Dirhem . DİA TDV Yayınları, 6. Cilt . İstanbul.
• Özgüdenli, O. (2004). Merv . DİA, TDV Yayınları, Cilt 29,. Ankara.
• Sakallı, T. (1989). Halife Me'mûn ve Hadisçilerle Olan Münasebetler I. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi .
• Sakallı, T. (1990). Halife Me'mun Ve Hadişçilerle Olan Münasebetleri II. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Suyûtî, C. (2016). Halifeler Tarihi. İstanbul: Ötüken, Neşriyat .
• Taş, İ. (2006). İslâm Düşüncesinde Bir Zihniyet Dönüşümü ( Oryantalizm ve Oksidantalizm Bağlamında Beytü'l-Hikme) . Maarife Dergisi.
• Tayfur, İ. (2021). Kitâbu Bağdâd Me'mûn Dönemi (M. Hizmetli, Çev.). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Temiz, R. Z. (2015). Mihne Sürecinde Bir Ehli Hadis Muhammed b. İsmail el-Buhâri ve Halku Ef'Âli'l-İbâd Adlı Eseri. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Tunç, C. (1992). Bişr b. Mu'temir. DİA TDV Yayınları, 6. Cilt. İstanbul.
• Tural, H. (2017). Mezheplerin Teşekkülü Öncesi Dönem Sünnî Kelâmda Halku'l-Kur'ân Meselesi. Yüksek Lisans Tezi . Bursa : Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ümit, M. (2010). Mihne Sürecinde Hanefîler. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9. Cilt .
• Yaşar, M. Y. (2018). Taberî'nin et-Tabsîr fî me'âlimi'd-din Adlı Eserinde İmâmın Mâhiyeti ve Büyük Günah İşleyenlerin Durumu. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 4. Cilt, 146-148.
• Yavuz, Y. Ş. (1997). Halku'l-Kur'ân. DİA TDV Yayınları.15. Cilt . İstanbul.
• Yavuz, Y. Ş. (1999). İbn Ebû Duâd. DİA TDV TYayınları,19. Cilt. İstanbul.
• Yiğit, İ. (2004). Mevâlî. DİA TDV Yayınları, 29. Cilt . Ankara.
• Yıldız, H. D. (1988). Abbâsîler . DİA TDV Yayınları, Cilt I. İstanbul.
• Yoldaş, M. H. (2015). Mihne Sürecinde Basra Ve Bağdat Ekollerinin Tutumları. Yüksek Lisans Tezi . Malatya : İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yurdagür, M. (1994). Ebü'l-Hüzeyl el-Allâf. DİA TDV Y ayınları, 10. Cilt. İstanbul.
• Yücesoy, H. (2005). Mihne . DİA TDV Yayınları, 30. Cilt. İstanbul.