Altun Yaruk’ta “Köƞül” Kelimesiyle Kurulmuş Deyimler

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 2, 135 - 167, 31.12.2021

Kübra Elmalı

Öz

Öz
Uygurlar dönemine ait olan Altun Yaruk, Uygurcaya çevrilen en hacimli sudur olarak nitelendirilir ve Budist Uygur metinlerinin de en önemlilerindendir. Beş Balıklı Şıngku Seli Tutuƞ tarafından Çinceden Uygurcaya çevrilmiştir. Eser Uygur dönemi metinlerinin genelinde olduğu gibi dini niteliklidir. Göktürklerden sonra Uygurların sosyal ve kültürel olarak farklı bir hayatla karşılaşmaları sebebiyle ortaya koydukları eserler de önem arz etmektedir. Uygurlar çeşitli alfabeler kullanarak zengin bir edebi birikim elde etmişlerdir. Bu zengin edebi birikim içerisinde deyimler de önemli yer tutmaktadır. Deyimler; anlatıma canlılık, akıcılık katan, çoğu kez gerçek anlamından uzaklaşarak mecaz anlam barındıran, kalıplaşmış sayılan ve daha çok dildeki temel kavramlar üzerine kurulan söz topluluklarıdır. Eski Türkçede köƞül “gönül” sözcüğünün çok geniş kullanım alanına sahip olması ve geçmişten günümüze varlığını sürdürmesi sebebiyle bu sözcükle pek çok deyim kurulmuştur. Bu çalışmada köƞül “gönül” kelimesi ele alınarak Altun Yaruk’ta “köƞül” kelimesiyle kurulmuş olan deyimler incelenecektir.
Anahtar Sözcükler: Eski Türkçe; Uygurlar; Altun Yaruk; deyim; köƞül.

Abstract
Altun Yaruk, which belongs to the Uyghur period, is described as the most voluminous sūtra translated into Uyghur and is one of the most sicnificant Buddhist Uyghur texts. The work was translated from Chinese to Uyghur by Shingku Seli Tutun from Beshbaliq. The work has a religious character, as in most of the texts of the Uyghur period. The works produced by the Uyghurs are also significant because they encountered a different social and cultural life after the Göktürks. The Uyghurs have obtained a rich literary accumulation by using various alphabets. Idioms are also of great importance in this rich literary accumulation. Idioms are groups of words that add vitality and fluency to the expression, often differing from their real meaning and gaining a figurative meaning, are considered stereotypes and are usually based on the basic concepts in the language. Many idioms have been established with the word köƞül, meaning heart in Old Turkish, since it has a wide usage area and has survived from the past to the present. In this study, the idioms established with the word köƞül in Altun Yaruk will be examined by considering that word köƞül.
Keywords: Old Turkish; Uyghurs; Altun Yaruk; idiom; köƞül.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Uygurlar, Altun Yaruk, deyim, köƞül

Kaynakça

• Kaynakça Akar, A. (2012). Türk Dili Tarihi-Dönem-Eser-Bibliyografya-. İstanbul: Ötüken Yayınları. (5. Baskı)
• Aksoy, Ö. A. (1963). Atasözleri, Deyimler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, S.:10, s. 131-166.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (Birinci Cilt). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Ata, A. Gülsevin G. Ve Tulum M. M. (Ed.). (2018). Orhun Türkçesi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Aydın, M. (1999). “Gönül” Kelimesi Üzerine. Türk Dili, S.: 566, s. 104-108.
• Banguoğlu, T. (1965). “Eski Türkçe Üzerine”. TDAY Belleten, C: 12, s. 77-84.
• Benli, N. (2013). Eski Uygur Türkçesinde Tasarlama Kiplerinin Yapı ve İşlev Bakımından İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Besli, N. (2019). Anlam Bilim Açısından Eski Uygurca Şiirler. Doktora Tezi, Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Caferoğlu, A. (1984). Türk Dili Tarihi I-II. İstanbul: Enderun Kitabevi. (3. baskı)
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Çağatay, S. (1945). Altun Yaruktan İki Parça. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ercilasun, A. B. (2012). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. (12. baskı)
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınevi.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günay, N. (2015). “Türk Dilinde Eş Anlamlılık ve “Gönül, Yürek, Kalp” Kelimeleri”. Türkbilig, S: 29, s. 121-146.
• Karahan, A. (2013). “Altun Yaruk” İle İlgili Türkiyede’ki Çalışmalara Bir Bakış. Dil Araştırmaları, 12 (12), 277-287.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk: giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Önler, Z. (1999). “Eski Türkçeden Günümüze köƞül>gönül Kelimesinin Kullanımı”. 4. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı, TDK.
• Şen, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. ve Ölmez M. (2018). Türk Dilleri. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2011). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Doktora Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tümenbayar, Z. (2019). Altun Yaruk’un (II. Kitap) Türkçe ve Moğolca Çevirilerinin Karşılatırmalı Söz Varlığı. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uçar, E. (2009). Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların Transliterasyonu ve Transkripsiyonu Açıklamalar ve Dizin. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uzunkaya, D. (2020). Altun Yaruk Maitrisimit ve Huastuanift Örneğinde Eski Uygur Metinlerinde İstem ve Bağımlılık. Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Universtätsverlag Göttingen.
• https://sozluk.gov.tr/ https://www.etimolojiturkce.com/kelime/g%C3%B6n%C3%BCl https://www.nisanyansozluk.com/