Çağatay Türkçesinde Hayvan Adları

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 75 - 108, 30.06.2022

Özge Hazal Bolat

Öz

Türkçenin gelişim ve değişim safhaları incelendiğinde yüzyıllar boyunca söz varlığı açısından oldukça genişlediği ve çeşitlendiği görülmüştür. Bu açıdan bakıldığında Türkçede, birçok kelime varlığını korumuş ve günümüz kadar ulaşmıştır. Türk milletinin kendine has özellikleri coğrafi değişimleri, uğraştığı meslekler ve yönetim şekilleri bu duruma katkı sağlamıştır. Türkçenin söz varlığı sayılamayacak kadar zenginliğe ve kelimeye ev sahipliği yapmıştır. Bu durumu bize gösteren başlıklardan bir tanesi de hayvan adlarıdır. Bu çalışmamızda Suat Ünlü’ nün Eğitim Yayınevinden 2013 yılında çıkan Çağatay Türkçesi Sözlüğü adlı eserindeki hayvan adları taranarak tasnif edilmiştir. Eser ilk olarak taranmış, belirlenen bulgular tasnif edilmiş ve çeşitli incelemeler yapılmıştır. Suat Ünlü ’nün hazırlamış olduğu bu sözlükte Çağatay Türkçesine ait eseler kullanılarak, oldukça geniş bir söz varlığı çalışması ortaya çıkarılmıştır. Eser hayvan adlarının çeşitliliği ve söz varlığı bakımından zengin bir çalışmadır.

Anahtar Kelimeler

Hayvan adları, çağatay türkçesi, söz varlığı, çağatay türkçesi sözlüğü

Animal Names in Chagatai Turkish

Öz

Having examined the development and change process of Turkish language, it is observed that vocabulary of this language was widened and diversified in centuries. From this perspective, many words in Turkish have kept their presence and survived until today. Specific characteristics, geographical changes, professions and regime systems of Turkish nation made contributed to this situation. Vocabulary of Turkish language has hosted countless number of words and richness. One of the aspects that shows this issue is animal names. In this study, animal names in Suat Ünlü’s book called Çağatay Türkçesi Sözlüğü, which was published in 2013 by Eğitim Publishing House, were scanned and classified. Firstly, the work was scanned, determined findings were classified, and various examinations were made. In this dictionary which was prepared by Suat Ünlü, by using works in Chagati Turkish, a widespread work of vocabulary was revealed. This work has a rich content in the sense of animal names and vocabulary.

Kaynakça

• KAYNAKÇA Abik, A D. (2009). Kutadgu Bilig'de Hayvan Adları. Journal of Turkish Studies Festschrift in Honor of Cem Dilçin I Türklük Bilgisi Araştırmaları, V (33 / 1), 1-32.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi, Tarihi Türk Lehçeleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Aydın, E. (2006). Bilge Kagan Yazıtında Geçen kök teyeŋ Hayvan Adı Üzerine. Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri, (ss.347-356). Ankara: Bilkent Üniversitesi Yayınları.
• Besli, E. (2010). Eski ve Orta Türkçe Hayvan İsimlerinin Etimolojisi. Yayımlanmış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etimological Dictionary of Pre- Thirteenth Century Turkish. Oxford: The Clarendon Press. Danışman, A. (2019). Kırgızca-Türkçe Yaban Hayvan Adları Sözlükçe Denemesi. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 7 (19) ,149-164.
• Efe, K. (2017). Tarihi Türk Lehçelerinde Alıntı Hayvan İsimleri. Route Education and Social Science Journal, V 4 (5), 379-393.
• Eyüpoğlu, A. (2017). Kazan-Tatar Türkçesi ile Özbek Türkçesinde Hayvan adları ile Kurulan Atasözlerinin Karşılaştırılmalı İncelenmesi. Yayınlanmamış yüksek lisan tezi, Ordu Üniversitesi, Ordu.
• Gören, S. (2010). 17. Yüzyıl Şairlerinden Fahm-i Kadim, Aşık Ömer ve Karaoğlan’ın Şiirlerinde Hayvanlar. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Gökçe, A. (2010). Bünyesinde Art veya Ön Damak /G/ Ünsüzü Bulunduran Yapım Eklerinin Eski Anadolu Türkçesine Tarihsel Seyirleri Üzerine. CIYPRUS Internatıonal Unıversıty. 16 (6), 43-72.
• Hoşça, F. (2017). Kumuk Türkçesinde Hayvan ve Hayvancılıkla İlgili Söz Varlığı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ardahan Üniversitesi, Ardahan.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca El Kitabı (K. Günay, Çev.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Karahan, A. (2006). Tarihi Türk Dilinin Söz Varlığına Katkılar: Kadınla İlgili Kelimeler Üzerine, Bilkent Üniversitesi 1. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri. Ankara, 1-12.
• Karahan, A. (2013). Codex Cumanicus’ta Hayvan Adları. Turkish Studies ‐International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, V 8 (1) ,1839-1865.
• Karakuş, İ. (1997). Türkçe Ad Bilim (Onomastik) ‘de Hayvan Adları. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, 9 (27), 1143-1152.
• Murad, S. (2019). Kadı Burhaneddin ve Nesîmî’nin Şiirlerinde Geçen Bitki ve Hayvan Adları Üzerine. Journal of Turkish Language and Literature V 5 (2), 194-206.
• Rahimi, F. (2016). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Ross, E.D. (1994). Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü (N. G. Emine, Çev.). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sarıkaya, B. (2019). Çağatay ve Kırgız Türkçesi Sözlüklerinde Sosyal ve Kültürel Yaşam. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Pamukkale Üniversitesi, Denizli.
• Teres, E. (2009). Çağatayca Söz Dizimi. Yayımlanmamış doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Tietze, A. (2016). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tosun, İ. (2020). Tuva Türkçesinde Hayvanlara Yaşlarına Göre Verilen İsimler. Motif akademi Halkbilimi Dergisi, 13 (32), 1570-1592.
• Toparlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toprak, F. (2013). Çağatay Şiirinde Vahşi Hayvanlar ve Yırtıcı Kuşlar. Turkish Studies- International Periodicel For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, V 8 (9), 105-124.
• Uyanık, A. S. (2019). Muhakemetü’l-Lugateynde Hayvan Adları, Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 5 (11), 454-465.
• Ünal, O. (2016). Klasik Moğolca Söz Varlığında Türkçe Kökenli Kelimeler ve Türkçe- Moğolca Ses Denklikleri. Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Kubbealtı Lugati. Erişim 10 Kasım 2021, http://lugatim.com/s/amm