ENDÜLÜS EMEVİLERİ SARAYINDA BİR YAHUDİ TABİP-DİPLOMAT: HASDAY İBN ŞAPRUT’UN FAALİYETLERİ

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 2, 86 - 108, 28.12.2022

Bensu Gümüş

Öz

Hasday İbn Şaprut (910/915-970), iki Endülüs Emevi halifesinin sarayında görev almış kıymetli bir şahsiyettir. Yahudi kökenli olan Hasday, Endülüs Emevi Devleti’nde tabiplik, gümrük müfettişliği, elçilik, diplomatlık ve Yahudi halkı koruyuculuğu gibi çeşitli dallarda vazife almıştır. Ancak kendisini en çok gösterdiği alan diplomatik münasebetleridir. Endülüs’ün altın çağını yaşadığı 10.yüzyıla çok büyük katkılar sağlamış Hasday İbn Şaprut’a ait Türkçe kaynaklardaki bilgiler oldukça sınırlıdır. Çalışmamızda sunacağımız bilgilerin çoğunluğu Arapça ve İngilizce kaynaklardan elde edilmiştir. Bu çalışmada Hasday İbn Şaprut’un hayatı, kişiliği, Endülüs Emevi Halifelik sarayında yahudi bir doktor ve diplomat olarak üstlendiği görevler, tercüme faaliyetleri ile Hazar Ülkesinde kurmak istediği dünya yahudileri vatanı projesi inceleme konusu yapılmıştır. Böylelikle hem Hasday İbn Şaprut yardımcılığını yaptığı halife 3. Abdurrahman ve 2. Hakem’in dönemlerinde Endülüs sarayında yapılan kabuller ve yürütülen diplomatik ilişkilere dair veriler ortaya konulmaktadır. Hasday İbn Şaprut’un görevleri özelinde 10. yüzyıl Endülüs Emevi halifeliğinin siyasi tarihinin incelenmesi Endülüs bir arada yaşama tecrübesine farklı bir açıdan bakılmasını sağlaması bakımından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Endülüs, Yahudi, 3. Abdurrahman

Teşekkür

Sayın Danışmanım Prof. Dr. Mustafa HİZMETLİ' ye sonsuz teşekkürü borç bilirim.

Kaynakça

• (…)Dioscorides De Materia Medica (2000). Johannesburg Sounth Africa: Ibıdis Press.
• Ashtor, Eliyahu (1992). The Jews of Moslem Spain, Translated from the Hebrew by Aoran Klein, Jenny Machlowitz Klein; with an introduction David J. Wasserstein.
• Philadelphia; Jewısh Publication Society, 1, s. 155-227.
• Ben-Sasson H.Hayim (1976). A History of the Jewish People, edt. H.H. Ben-Sasson. Cambridge, Massachusettes: Harvard Univesity Press.
• Castro, Americo (2002)..İsbanya fi Tarihiha el-Mesihiyyun ve’l-Müslimun ve’l-Yehud, Terc. Ali İbrahim Menufi. Kahire: el-Meclisü’l-A’la li’s-Sekafe.
• Clot, Andre (2021). Müslüman İspanya 8-15. Yüzyıllar, çev. Güllü Yıldız. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Cohen, R. Mark (2013).Haç ve Hilal Altında Ortaçağda Yahudiler, çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Köprü Kitapları.
• Collins, Roger (2012).Caliphs and Kings: Spain 796-1031, Malden.
• Dunlop, D.Morton (2008).Hazar Yahudi Tarihi, çev. Zahide Ay. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Es-Silefi (1985).Ahbar ve Teracim Endelüsiyye, tahk. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’s-Sekafe.
• İbn Cülcül (1995).Tabakatu’l-Ettibba ve’l-Hükema, tahk. Fuad Seyyid. Kahire: el-Ma’had’l-İlmi’l-Fransi li’l-Asari’ş-Şerkiyya.
• İbn Ebu Usaybia. Uyanu’l-Enba fi Tabakati’l-Ettibba, tahk. Nizar Rıda. Beyrut: Darü’l-Mektebeti’l-Hayat t.y.
• İbn Haldun (1998).el-Mukaddime Divanu’l-Mübtede ve’l-Haber fi Tarihi’l-Arab ve’l-Berber ve men Asarahum min zevi’ş-Şe’ni’l-Ekber, tahk. Halil Şehhade. Beyrut: Daru’l-Fikr.
• İbn Haldun (1999).Tarihu İbn Haldun el-İber ve Divanu’l-Mübteda ve’l-Haber fi Eyyami’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men Asarahum min zevi’s-Sultani’l-Ekber, IV, tahk. Türki Ferhan el-Mustafa. Beyrut: Daru İhyayu’t-Türasu’l-Arabi.
• İbn İzari (1983).el-Beyanu’l-Muğrib fi Ahbari’l-Endelüs ve’l-Mağrib, tahk. G.S. Colin-E. Levi Provençal. Beyrut: Daru’s-Sekafe.
• Malmed, Richard (2019).Hasdai in the Golden Age of Al-Andalus: A Historical Novel, America: Toplink Publishing LLC.
• Özdemir, Mehmet (2020).Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özdemir, Mehmet (2020).Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Parlak, Nizamettin (2021).Endülüs’ün Yükselişi, İstanbul: Hikmetevi Yayınları.
• Provençal, Levi (2000).Tarih İsbanya el-İslamiyye mine’l-Feth ila Sükuti’l-Hilafeti Kurtuba (711-1031), terc. El-Bambi, Ali Abdurrauf- Ali İbrahim el-Menufi- es Seyyid Abduzzahir Abdullah. Kahire: el-Meclisi’l-A’la li’s-Sekafe.
• Said el-Endelüsi (2014).Tabakatü’l-Ümem Milletlerin Bilim Tarihi, çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Şeyban, Lütfi (2020).Endülüs Alimleri Bilginin Toplumsal Rolü, İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Wasserstein, David (1985). Politics and Society in Islamic Spain 1002-1086 The Rise and Fall of the Party-Kings, Princeton-New Jersey: Princeton University Press.
• Watt, W.Montgomery (1992). A History of Islamic Spain, Edinburgh: University Press.
• Yıldız, H. Dursun (1987).Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul: Çağ Yayınları.
• Abdülaziz, F.Hişam (1996).‘‘Yehudü’l-Endelüs fi Zılli’l-Hükmi’l-İslami 92-897/711-1492’’, Mecelletu Dirasatu Endelüsiyye, 15, Tunus.
• Ahmetbeyoğlu, Ali (2018). ‘‘İmparator Konstantinos VII. Porphyrogennetos’un De Administrando İmperio Adlı Eserinin Türk Tarihi İçin Önemi’’, Türk Dünyası Araştırmaları, 119/234 (Mayıs-Haziran).
• Akçay, Engin (2016). ‘‘Hazar Kağanlığı-Bizans İmparatorluğu Münasebetleri’’, İstanbul Üniversitesi Genel Türk Tarih Anabilim Dalı-İslamiyet Öncesi Türk Kültür Tarihi Semineri, İstanbul.
• Bakır, Abdulhalik (2016). ‘‘Ortaçağ İslam Dünyasının Olgunluk Çağında Tıp Kültürü ve Çalışmaları’’, Tarih İnceleme Dergisi, XXXI/1.
• Dwaima, Jawad-Çapan (2016). Fatma. ‘‘III.Abdurrahman Ve Oğlu Hakem El Mustansır Dönemleri’nde Endülüs’te İlim (H.300-366/M.911-977)’’, Akademik Sosyal Araştırma Dergisi, 4/31, (Ekim).
• Fidan, G.Gülşah (2022).‘‘Klasik Türk Edebiyatında “Tiryâk-ı Fârûk”, Asia Minor Studies, 10/2 (Haziran,).
• Golb, Norman (2011). ‘‘The Caliph’s Favorite’’, The University of Chicago, Cambridge.
• Göçmen, Akif (2010). ‘‘Yahudi-Müslüman Diyalogunun İmkanı’’, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Hasanov, Eldar.-Biçen,Gürkan (2014).‘‘Tarih Boyunca Yahudiler (Endülüs Yahudileri)’’, S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Orta Doğu Çalışmaları Ana Bilim Dalı, Sakarya.
• İlhan, Sinan. ‘‘Fetihten Murabıtlar Dönemine Kadar Endülüs’te Yahudiler (711-1091)’’, Kabul Edilmiş Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Karatay, Osman.-Duranlı, Muvaffak (2006).‘‘Hazar Kağanı Yusuf’un Endülüs’e Mektubu’’, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 64, (Kış 2013), s. 199-230.
• Levin, D.Natalie (2020). ‘‘Empire and Caliphate in the Life of John Gorze’’,edt. Nicola Carpentıerı- Carol Symes, Medieval Sicily, al-Andalus, Arc Humanities Press: Leeds.
• Özdemir, Mehmet (1992). ‘‘Gayri Müslimlerin Dini Hayatı Açısından Müslüman Fatihlerin Endülüs’teki Uygulamaları’’, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XXXIII, Ankara.
• Perlmann, Moshe (1986). ‘‘Hasday b. Shaprut’’, The Encyclopedia of Islam, c. III, Leiden Londra.
• Roth, Norman (2003). ‘‘Hasdai İbn Shaprut’’, in E. Michael Gerli, ed., Medieval Iberia: An Encyclopedia, London and New York: Routledge.
• Shchavelev, S.Aleksey (2018). ‘‘The Dates Dıplomatıc Letters Of Hasdaı Ibn Shaprut’’, Institute of World History, Russian Federation.
• Şanal, Enes (2019). ‘‘Endülüs Gayrimüslimlerinin Siyasi ve Sosyokültürel Faaliyetleri’’, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 2/2 (Aralık).
• Yıldız, Şevket (2009).‘‘Endülüs Bilim Hayatında Yahudiler’’, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18/1, Bursa.
• Yıldız, Şevket (2009).‘‘Endülüs Yahudileri ve İslam Kültür ve Biliminin Avrupa’ya Geçişinde Oynadıkları Rol’’, İstem Dergisi, 7/13, s. 51-68.
• Zuckerman, Costantine (2020). ‘‘Hazarlar ile Bizans¬ ¬¬¬-İlk Karşılaşma’’, çev. Alper Geçer, Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, IV/ 1, (Haziran).
• Aydın, M. Akif (2019). ‘‘Medine Vesikası’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, II: 212-21, Ankara.
• Eş-Şek’a, M.Muhammed (1999). ‘‘İbn Abdürabbih’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XIX: 281-283, İstanbul.
• Gürkan, L.Salime (2013). ‘‘Yahudilik’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XLIII: 226-232, İstanbul.
• Irvıng, B.Thomas (2020). ‘‘Kastilya’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXV: 1-2, Ankara.
• Taşağıl, Ahmet (1998). ‘‘Hazarlar’’,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XVII: 116-120, İstanbul.
• İdeal.‘‘El PP pide que se retome el Premio Hasday Ibn Shaprut de la Concordia’’. Erişim: 30 Ekim 2022. https://www.ideal.es/jaen/jaen/pide-retome-premio-20210619212806-nt.html?ref=https%3A%2F%2Fwww.ideal.es%2Fjaen%2Fjaen%2Fpide-retome-premio-20210619212806-nt.html
• Prabok.‘‘Hasdai İbn Shaprut’’. Erişim: 30 Ekim 2022. https://prabook.com/web/hasdai.ibn_shaprut/3726057
• Kosher Riverboat Cruıses. ‘‘Hasdai ibn Shaprut, Scholar and Translator’’. Erişim: 30 Ekim 2022. https://kosherrivercruise.com/hasdai-ibn-shaprut-scholar-and-translator/