Gazneli ve Büyük Selçuklu Saraylarında Nedimlik Makamı ve Şair Nedimler

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 37 - 61, 30.12.2024

Sena Dedemen

https://doi.org/10.70916/buefd.1574624

Öz

Nedimlik müessesesinin saray kültürü kapsamında ilk kez bir düzene sokulması ve kurallara bağlanması Sasâni hükümdarı Erdeşir b. Babek devrinde gerçekleşmiştir. Onlardan Emeviler ve Abbasiler’e intikal eden nedimlik müessesesi daha sonra ortaya çıkan Samaniler, Büveyhiler ve Saffariler gibi emirlikler ile yine aynı coğrafyaya tamamen veya kısmen hâkim olan Gazneliler ve Büyük Selçuklular gibi Türk-İslam devletlerinde de varlığını sürdürmüştür. Dolayısıyla Türk-İslam kimlikli devletlerde nedimlik makamının bir müessese olarak varlığı bilinmektedir.
Gazneliler ve Büyük Selçuklular döneminde varlığını devam ettiren müessesede hükümdarın saray içerisinde yanında bulunan nedimlerin yanı sıra edebi kişilikleriyle ön planda olan birçok nedim-şair bulunmuştur. Hükümdarlar, birçok şairi saraylarında himâye ederek onlara verdikleri değeri nedimlik makamıyla taçlandırmıştır. Bu şairler Gazneli Döneminde; Unsurî, Firdevsî, Bîrûnî, Menûçîhrî, Ferruhî-yi Sîstânî, Nâsır-ı Hüsrev, Esedî Tûsî, Gazayirî-ı Râzî’dir. Selçuklu döneminde ise; Muizzî, Enverî, Nizamî-i Gencevî, Mehsetî Gencevî, Müntecebüddîn Bedî’dir. Söz konusu bu şair nedimler, bilge kişilikleri, hoş sohbetleri, şiir ve musikideki yetenekleri ile hükümdarın en yakın sohbet arkadaşı nedimler arasına girmeyi başarmışlardır. Böylece Türklerde, İslam öncesi ve İslami dönemde varlığı bilinen nedimlik müessesesinin, Gazneli ve Büyük Selçuklu döneminde saray kültürünün gelişmesinde ve şekillenmesinde önemli roller oynamıştır.

Anahtar Kelimeler

Nedimlik müessesi, Sasaniler, Abbasiler, Gazneliler, Selçuklular.

Kaynakça

• Aktepe M. (1964). Enverî. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 4, ss. 278-283). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Armutlu S. (2017). Arap Şirini Fars Şiirine Taşıyan Aykırı Bir Şair: Menûçihri-yi Dâmgânî. Doğu Esintileri, (6), 65-146.
• Atalay M. (2012). Unsurî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 42, ss. 162-163). İstanbul: Diyanet Vakı Yayınları.
• Ateş A. (1964). Nizâmî-i Gencevî. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 9, ss. 318-327). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ateş A. (1979). Menûçihrî. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 8, ss. 340-344).
• Atmaca Esra (2020). İbnü’t-Tıktakā’nın El-Fahrî’sinde Abbâsî Sosyal Hayatından İzler: Bir Sosyal Tarih Denemesi, Bilimname, (43), 317-340.
• Azamat N. (2006). Nâsırı-ı Hüsrev. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde, (c. 32, ss. 395-397). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Berthels E. (1964). Nâsırı-ı Hüsrev. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 9, ss. 96-97). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Berthels E. (1979). Muizzî. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 8, ss. 560-561). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Bilgin O. (1995). Esedî Tûsî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 11, s. 370). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bozkurt N. (2006). Nedim. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 32, ss. 509-510). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bozkurt N. (2020). Mihrican. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi içinde (c. 30, ss. 38- 39). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bruijin J. (1999). Ferruhî-yi Sîstânî. Encyclopaedia Iranica.
• Câhız Ebu Osman (2015). Kitâbü’t‐ Tac fî Ahlâki’l‐ Mülûk (Saray Âdâbı), (A. Bilgin, Çev.). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2017). Osmanlıca‐Türkçe Ansiklopedik Lûgat, (Haz. Aydın Sami Güneyçal), Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
• Devletşâh (1997). Tezkiretü’ş‐Şuarâ (Şairler Tezkiresi), (N. Devletşâh, Çev.). İstanbul.
• Ebu’l-Fazl Muhammed B. Hüseyin-i Beyhakî (2019). Târîh‐i Beyhakî, ( N. Lügal, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Gençosman N. (1941). Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, İbn‐i Bibinin Farsça Muhtasar Selçuknâmesinden. Ankara: Uzluk Basımevi.
• Gökmen F. (1979). Bîrûnî. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 2, ss. 635-646). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Gökmen G. (2019). Emîr Mu‘izzî Dîvânı’nda Sultan Melikşâh, Nizâmülmülk, Fahrülmülk, Terken Hâtun ve Mucîrüddevle İçin Yazılan Mersiyeler. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 17 (26): 131-148.
• Hizmetli, Mustafa (2018). Abbasi Sarayında Nedim Olmak: Ebû Bekir Sûlî Örneği. 6. Uluslararası Bilim Kültür ve Spor Kongresi Tam Metinleri.
• İbn-i Habib (2018). Muhabber, ( Apak A, Güler İ, Çev.). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• İbnü’l-Esîr (1986). İslâm Tarihi Kâmil Fit Târih Tercümesi, (Köse A, Çev.). İstanbul: Türkiyat Matbaacılık.
• İbnü’t Tıktaka (2016). Fahrî (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirler Tarihi, 632‐1258). (Şeşen R. Çev.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
• Kanar M. (2007). Nizâmî‐i Gencevî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 33, ss. 183-185). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Karaismailoğlu A. (2020). Muizzî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 31, ss. 98-99). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kartal A. (2001). Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu Saraylarında ki Edebi Faaliyetler Üzerine Düşünceler. Kırıkkale Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 55-70.
• Köymen M. A. (1964). Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları II. Tarih Araştırmaları Dergisi, 2 (2): 303-380.
• Köymen M. A. (2011). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Cilt III, Alp Arslan ve Zamanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kurtuluş R. (2004). Menûçihrî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 29, ss. 156-157). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Merçil E. (1996). Gazneliler. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 13, ss. 480-484). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Merçil E. (2014). Gazneliler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Merçil, E. (1996). Gazneliler. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 13, ss. 484-486). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Müstevfî-i Kazvînî Hamdullah (2015). Tarih‐i Güzide (Zikr-i Padişahan-i Selçıkîyân), İstanbuk: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Nedîm Muhammed B. İshak (2019). Fihrist. (Şeşen R. Çev.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Nizâmü’l-Mülk (2009). Siyasetname. (Ayar T. Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Nuhoğlu G. (1995). Beyhaki Tarihi’ne göre Gaznelilerde Devlet Teşkilatı ve Kültür. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul.
• Pakalın M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü II, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Palabıyık H. (2002). Valilikten İmparatorluğa Gazneliler Devlet ve Saray Teşkilatı. Ankara: Araştırma Yayınları.
• Râvendî (1999). Rahat‐üs‐Sudûr ve Âyet‐ü s‐Sürûr, I.Cilt. (Ateş A. Çev.). 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ritter H. (1964). Ferruhî‐yi Sîstânî. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 4, ss. 573-574). İstanbul: Millİ Eğitim Basımevi.
• Ritter H. (1964). Firdevsî. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 4, ss. 643- 651). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Sadan, J. (1993). EI, Volume VII, LEIDEN- NEW YORK.
• Starr F. (2019). Kayıp Aydınlanma: Arap Fetihlerinden Timur’a Orta Asya’nın Altın Çağı. ( İnanç S, Çev.). İstanbul: Kronik Kitap Yayınevi.
• Şahinoğlu M. (1986). Unsurî. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 13, ss. 41-49). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Tümer G. (1992). Bîrûnî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 6: ss. 206- 215). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Unsur Meâlî, Keykâvus (2006). Kabusname. (Gökyay Y. Haz.). İstanbul: Kabala Yayınevi.
• URL-1 (2015). Mehsetî, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehseti-gencevi-menice. (20.10.2023).
• Yazıcı T. (1995). Erdeşîr. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 11, ss. 284-285). İstanbul: Diyanet Vakfı İslam Yayınları.
• Yazıcı T. (2006). Müntecebüddin Bedî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 32, s. 25). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yazıcı T. Kurnaz C. (1997). Hamse. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (c. 15, ss. 499-500). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları
• Yıldırım N. ( 2012). İran Edebiyatı (Gazneliler Dönemi). Erzurum: Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Yılmaz A. (2021). Sultan I. Mesûd Devri Gazneliler Tarihi. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Zeydan, C. (2012). İslam Uygarlıkları Tarihi. Cilt II, (Gök N, Çev.), İstanbul: İletişim Yayınları.