The Cemâlî Family in the Triangle of Politics, Science and Sufism in the 15th and 16th Centuries

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 111 - 126, 30.12.2024

Mehmet Koçak

https://doi.org/10.70916/buefd.1595047

Öz

This study examines the Cemâlî family, who played a significant role in the fields of politics, education, and Sufism in the 16th century. Prominent during the 15th and 16th centuries of the Ottoman Empire, this family stands out as a strong representative of the balance established between knowledge, spirituality, and governance. Among the distinguished members of the family, Cemâleddîn-i Aksarâyî is recognized as an important scholar who laid the foundations of the Ottoman madrasa system. Zenbilli Ali Efendi, on the other hand, emerged as a prominent authority in the position of Şeyhülislam, providing practical solutions to the public’s issues. In the field of Sufism, Cemâl-i Halvetî made notable contributions to spiritual thought as the founder of the Cemâliyye branch of the Halvetiyye order. By uniting knowledge and Sufism, the Cemâlî family established an influential social structure within Ottoman society, transforming the state from merely an administrative mechanism into a spiritual civilization. Their contributions in both intellectual and mystical domains shaped the Ottoman intellectual framework and significantly influenced state policies. Through their work in madrasas and Sufi lodges, as well as their roles in state administration, they left a lasting legacy on Ottoman society. The Cemâlî family became a key intersection point of political, scholarly, and mystical connections in the Ottoman Empire, leaving behind a valuable heritage that contributed to both social structure and the development of Ottoman civilization. Additionally, the family maintained a strong bond with Sufism and made great efforts to establish Sunnism, the foundational belief system of the Ottoman Empire, within the society. This study aims to explore the activities of the family members, shedding light on the relationship between knowledge, spirituality, and the state.

Anahtar Kelimeler

Cemâlî Family, Cemâleddîn-i Aksarâyî, Cemâl-i Halvetî, Zenbilli Ali Efendi, Pîrî Mehmed Pasha, Ottoman Empire.

XV. ve XVI. Yüzyıllarda Siyaset, İlmiye ve Tasavvuf Üçgeninde Cemâlî Ailesi

Öz

Bu çalışmada, XVI. yüzyılda siyaset, ilmiye ve tasavvuf alanlarında önemli bir rol üstlenmiş olan Cemâlî ailesi incelenmiştir. Osmanlı’nın XV. ve XVI. yüzyıllarında dikkat çeken bu aile, ilim, maneviyat ve yönetim arasında kurulan dengenin güçlü bir temsilcisi olarak öne çıkmıştır. Ailenin seçkin üyelerinden Cemâleddîn-i Aksarâyî, Osmanlı medrese sisteminin temellerini atan önemli bir alim olarak tanınmıştır. Zenbilli Ali Efendi ise şeyhülislamlık makamında halkın sorunlarına pratik çözümler sunan bir fetva otoritesi olmuştur. Tasavvuf sahasında etkili bir isim olan Cemâl-i Halvetî ise Halvetiyye tarikatının Cemâliyye kolunun kurucusu olarak tasavvufi düşünceye katkıda bulunmuştur.
Cemâlî ailesi, ilim ve tasavvufu birleştirerek Osmanlı toplumunda etkili bir sosyal yapı oluşturmuş, devleti yalnızca bir idari mekanizma olmaktan çıkararak manevi bir medeniyet inşa eden bir yapıya dönüştürmüştür. Ailenin hem ilmi hem de tasavvufi katkıları, Osmanlı’nın entelektüel yapısına yön vermiş ve devlet politikalarına önemli etkilerde bulunmuştur. Medrese ve tekke çalışmalarının yanı sıra devlet yönetiminde üstlendikleri görevlerle de Osmanlı toplumuna kalıcı izler bırakmışlardır. Cemâlî ailesi, Osmanlı’daki siyasi, ilmi ve tasavvufi bağların kesişim noktası olmuş hem sosyal yapının hem de Osmanlı medeniyetinin gelişimine değerli bir miras bırakmıştır. Ayrıca bu aile, yaşadıkları dönemde tasavvufla güçlü bir bağ kurmuş ve Osmanlı Devleti’nin temel inanç sistemi olan Sünnîliğin yerleşmesi için büyük bir gayret göstermiştir. Bu çalışma, aile üyelerinin faaliyetlerini ele alarak ilim ve maneviyatın devletle olan ilişkisini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Cemâlî Ailesi, Cemâleddîn-i Aksarâyî, Cemâl-i Halvetî, Zenbilli Ali Efendi, Pîrî Mehmed Paşa, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• Âlî, G. M. (2024). Künhü'l‐Ahbâr (Cilt 4). (haz: S. Donuk) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Ata, R. (2015). Osmanlı Devletinde Cemâlîler Okulu: Cemâl-i Halvetî ve Zenbilli Ali Cemâlî Efendi. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20(1).
• Ata, R. (2020). Vefatının 500. Yılında Yavuz Sultan Selim ve Camalî Ailesi ile Münasebetleri. Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(2).
• Atâyî, N. (2017). Hadâ’iku’l‐Hakâ’ik fî Tekmileti’ş‐Şakâ’ik. (haz: S. Donuk) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Baysun, C. (1940). Cemâlî. MEB İslam Ansiklopedisi, 3.
• Burak, B. (2022). Pîrî Mehmed Paşa’nın Türkiye’deki Vakıf Eserleri. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Dikici, R. (2023, Mayıs 16). Kasım 23, 2024 tarihinde https://esehir.aksaray.edu.tr/2023/05/16/aksarayli-alimler ve-bazi-evliyalar/ adresinden alındı
• El-Hulvî, M. C. (2013). Lemezât‐ı Hulviyye. (h. M. Tayşi, Dü.) İstanbul: Semerkand.
• Emecen, F. (2000). İbrahim Paşa, Makbul. TDV İslam Ansiklopedisi, 21.
• Genç, G. (2012). Muhammed b. Aksarayî, Teferrücü'l-Ümerâ: Dil incelemesi-metin ve sözlük. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Hüsâmeddin, H. (2007). Amasya Tarihi (M. Aydın, Çev.) Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (2019). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300‐1600). İstanbul: Kronik.
• Konur, H. (2022). Amasya’dan İstanbul’a Saltanat Yolunda Bir Şehzade ve Bir Şeyh: II. Bâyezîd. Sufiyye, 13.
• Küçükdağ, Y. (2007). Pîrî Mehmed Paşa. TDV İslam Ansiklopedisi, 37.
• Küçükdağ, Y. (2013). Zenbilli Ali Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi, 44.
• Küçükdağ, Y. (2021, Eylül 29). Pîrî Mehmed Paşa. Kasım 27, 2024 tarihinde https://esehir.aksaray.edu.tr/2021/09/29/piri-mehmed-pasa/ adresinden alındı
• Küçükdağ, Y. (2022, Mart 1). Cemâlî Ailesi. Kasım 22, 2024 tarihinde https://esehir.aksaray.edu.tr/2022/03/01/cemali-ailesi/ adresinden alındı
• Küçükdağ, Y. (2022, Mart 1). Şeyh Mehmed Çelebi Cemâlî. Kasım 26, 2024 tarihinde https://e-sehir.aksaray.edu.tr/2022/03/01/seyh-mehmed-celebi-cemali/ adresinden alındı
• Öz, M. (1993). Cemâleddin Aksarâyî. TDV İslam Ansiklopedisi, 7.
• Şahin, İ., & Emecen, F. (1991). Amasya. TDV İslam Ansiklopedisi, 4.
• Taşköprülüzâde. (2019). eş‐Şakâ’iku’n‐Nu‘mâniyye fî Ulemâi’d‐Devleti’l‐Osmâniyye. (h. M. Hekimoğlu, Dü.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Tayşi, M. S. (1993). Cemâl-i Halvetî. TDV İslam Ansiklopedisi, 7.
• Ulu, M. (2023, Ocak 11). Cemâl‐i Halvetî. Kasım 25, 2024 tarihinde https://esehir.aksaray.edu.tr/2023/01/11/cemal-halveti/ adresinden alındı
• Vassâf, O. H. (2015). Sefîne‐i Evliyâ (Cilt 3). İstanbul: Kitabevi.
• Yavuz, Y. Ş. (1995). Fahreddin er-Râzî. TDV İslam Ansiklopedisi, 12, s. 89.
• Yıldırım, S. (2023). Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Şeyhülislâmlık: Zenbilli Ali Cemâlî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Yılmaz, C. (Dü.). (2008). İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (919‐927/1513‐1521). (h. B.–E. Tak, Çev.) İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM).