Âşıklık Geleneğinin Televizyon İzleyicisiyle Buluşması: TRT “Saz ile Söz ile” Programı Örneği

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 183 - 206, 20.06.2025

Nigar Dilşat Kanat

https://doi.org/10.70916/buefd.1674148

Öz

Sözlü kültür ürünlerinin yazılı kültürün ardından elektronik kültüre de aktarılışı, 20. yüzyıldan itibaren kitle iletişim araçlarının gelişimi ile hız kazanmıştır. Ses kayıt teknolojilerinin gelişimi ve kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması ile radyo, plak ve kasetler sayesinde canlı icrası dinlenme imkânı bulunamayan sanatçıların sesine, sözüne ve müziğine erişme fırsatı doğmuştur. Çalışmamızın konusunu teşkil eden âşıklar da bu gelişmelerle önce seslerini, 1968 yılından itibaren televizyon yayın hayatına başlayan Türkiye Radyo Televizyon Kurumu sayesinde de sesleriyle birlikte görüntülerini de halka ulaştırma imkânı bulmuşlardır. TRT televizyon yayınlarının başladığı tarihten bir yıl sonra âşıklara ve âşıklık geleneğine yer verilen programlar yapılmıştır. İlk dizi programın 1974-1975 yılları arasında 10 bölüm olarak yayınlanan “Saz ile Söz ile” olması sebebiyle çalışma, bu program örneklem seçilerek gerçekleştirilmiştir. Çalışmada; âşıklık geleneğinin televizyona taşınmasında geleneğin yansıtılış biçimi, âşıkların sergiledikleri türler, program bölümlerine katılan âşıklar ve yöreleri, mekân ve dekor durumu ele alınarak âşıklık geleneğinin televizyona nasıl aktarıldığı ortaya konmaya çalışılmış ve programın, âşıklık geleneğini tanımayan izleyici kitlesine kültür aktarımı noktasındaki etkisi irdelenmiştir. TRT arşivinde yer alan âşıklık geleneği konulu TV programları incelenmiş, ilk dizi program tespit edilmiş, programa ait bölümler izlenerek deşifre edilmiş, program süreleri, programın yapımcı ve yönetmeleri ortaya konmuştur. Âşıklık geleneği, halk bilimi ve halk edebiyatı, kültür kaynakları; televizyon yayıncılık tarihi kaynakları, Devlet Planlama Teşkilatı 3. Beş Yıllık Kalkınma Planı kapsamındaki “kültür”, “folklor” ve “televizyon” konulu maddeler çalışmanın yazılı kaynaklarını oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Âşıklık geleneği , âşık , TRT , televizyon , Saz ile Söz ile

The Meeting of the Tradition of Minstrelsy With the Television Viewers: The Example oOf the TRT “Saz ile Söz ile” (With the Saz and the Speech) Program

Öz

The transfer of oral culture products from written culture to electronic culture has accelerated with the development of mass media since the 20th century. With the development of sound recording technologies and the widespread use of mass media, the opportunity to access the voice, words and music of artists whose live performances could not be listened to thanks to radio, records and cassettes has arisen. The minstrels, who constitute the subject of our study, first found the opportunity to transmit their voices to the public with these developments, and then their voices and images to the public thanks to the Turkish Radio and Television Corporation, which started broadcasting television since 1968. One year after the start of TRT television broadcasts, programs that included minstrels and minstrelsy tradition were made. Since the first series program was “Saz ile Söz ile” (With the Saz and the Speech), which was broadcast in 10 episodes between 1974-1975, the study was carried out by selecting this program as a sample. In the study, the way the tradition of minstrelsy is reflected in the transfer of the tradition of minstrelsy to television, the types of performances of minstrels, the minstrels participating in the program episodes and their regions, the location and décor situation are discussed and the effect of the program on the point of cultural transfer to the audience who do not know the tradition of minstrelsy is examined. TV programs on the tradition of minstrelsy in the TRT archive were examined, the first series of programs were identified, the episodes of the program were watched and deciphered, program durations, producers and directors of the program were revealed. The tradition of minstrelsy, folklore and folk literature, cultural sources; sources on the history of television broadcasting, articles on “culture”, “folklore” and “television” in the 3rd Five-Year Development Plan of the State Planning Organization constituted the written sources of the study.

Anahtar Kelimeler

Minstrelsy tradition , minstrel , TRT , television , saz ile söz ile

Kaynakça

• Artun, E. (2014). Âşıklık geleneği ve âşık edebiyatı. Adana: Karahan.
• Bascom, W. R. (2010). Folklorun dört işlevi. (çev.: Ferya Çalış), Halk biliminde kuramlar ve yaklaşımlar-2. Ankara: Geleneksel Yayınları.
• Başgöz, İ. (1996). Protesto: Folklorun beşinci işlevi (fonksiyonu). Folkloristik-Prof. Dr. Umay Günay armağanı. Ankara: Hacettepe Ünv.
• Cankaya, Ö. (2015). Bir kitle iletişim kurumunun tarihi: TRT 1927-2000. İstanbul: İmge.
• Cem, İ. (1976). TRT’de 500 gün. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Çobanoğlu, Ö. (1999). Elektronik kültür ortamında âşık tarzı şiir geleneği bağlamında Çukurova âşıkları üzerine tespitler. III. Uluslararası Çukurova halk kültürü bilgi şöleni bildirileri. Adana: Çukurova Üniversitesi Türkoloji araştırmaları merkezi.
• Çobanoğlu, Ö. (2007). Âşık tarzı edebiyat geleneği ve İstanbul. İstanbul: 3F Yayıncılık.
• Dane, T. (Yönetmen). (1983). İz bırakanlar-Âşık Veysel [TV programı]. TRT Arşiv No.: 06 DA-73; TRT.
• Düzgün, D. (2019). Âşık edebiyatı. Türk halk edebiyatı el kitabı. 357-422. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Erdemli, A. (Yönetmen). (1969). Âşık Veysel [TV programı]. Arşiv No.: DA-1913; TRT.
• Erdener, Y. (2019). Kars’ta Çobanoğlu Kahvehanesi’nde âşık karşılaşmaları. İstanbul: YKY.
• Fidan, S. (2017). Âşıklık geleneği ve medya endüstrisi- geleneksel müziğin medyadaki serüveni. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Günay, U. Uysal A. (1990). Bir kültür unsuru olarak folklor konusunda bazı bilgiler. Millî kültür unsurlarımız üzerine genel görüşler. S46,265-275. Ankara: Atatürk Kültür Mrk. Yay.
• Irmak, Y. (2021). Kanadım değdi sevdaya-Âşık Mahzuni Şerif ve şiir dünyası. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi
• Kal, N. (Yönetmen). (1976). Âşıklar dünyasından [TV dizi programı]. (2 Bölüm). TRT Arşiv No.: 06 DA 1819 -06 DA 308; TRT.
• Kalkan, E. (1991). XX. yüzyıl Türk halk şairleri antolojisi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kanyılmaz, H. (Yönetmen). (1975). Saz ile Söz ile [TV dizi programı]. (6-7-8-9-10. Bölümler). TRT Arşiv No.: 06 DBA 2771 06 DBA 2773- 06 BA 2025- 06 DBA 2770- 06 DBA 2769; TRT.
• Kanyılmaz, H. (Yönetmen). (1976). Âşık Edebiyatı [TV dizi programı]. (8 Bölüm). TRT Arşiv No.: 06 DBA 1634/1-2-3-4-5-6-7-8; TRT.
• Kıvanç, H. (2015). Telesafir: anılarla Türk televizyonculuğu. İstanbul: NTV Yayınları.
• Küpeli, Ü. (Yönetmen). (1974). Saz ile Söz ile [TV dizi programı]. (4-5. Bölümler). TRT Arşiv No.: 06 DBA 2771; TRT.
• Okay, S. (Yönetmen). (1973). Âşık Veysel [TV programı]. TRT Arşiv No.: DBA-1521; TRT.
• Okay, S. (Yönetmen). (1978). Dostlar beni hatırlasın-Âşık Veysel [TV programı]. TRT Arşiv No.: 06 VA-12046; TRT.
• Ong, W. J. (2014). Sözlü ve yazılı kültür- Sözün teknolojileşmesi. İstanbul: Metis Yayınları.
• Özdemir, N. (2012). Kültür ekonomisi ve yönetimi. Ankara: Hacettepe Yayıncılık.
• Özünel, Ö. E. (2019). Geleneğin geleceği: Somut olmayan kültürel miras unsuru olarak âşıklık. AHBV Edebiyat Fakültesi Dergisi, (1) 39-45.
• Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (2025, Şubat). Radyo ve televizyon yayıncılığı sektör raporu (2014). RTÜK Araştırmaları. https://www.rtuk.gov.tr/radyo-ve-televizyon-yayinciligi-sektor-raporu/326.
• Sakaoğlu, S. (1996). Ozan, âşık, saz şairi ve halk şairi kavramları üzerine. Türk halkbilimde ve halk edebiyatında görüşler (ed.: Hayrettin İvgin). Ankara: Kültür Ajans.
• Sarıoğlu, G. (Yönetmen). (1973). Ozanların sazından [TV programı]. TRT Arşiv No.: DA-1478; TRT.
• Serim, Ö. (2007). Türk televizyon tarihi (1952-2006). İstanbul: Epsilon Yayınevi.
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2025, Şubat). İnsanlığın somut olmayan kültürel mirası temsili listesi. Yaşayan Miras ve Kültürel Etkinlikler Genel Müdürlüğü. https://yakegm.ktb.gov.tr/TR-345102/asiklik-gelenegi--asiklik-minstrelsy-tradition-2009.html.
• T.C. Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2025, Ocak). T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı (1963), Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977). Kalkınma Planları. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/08/Yeni-Strateji-ve-Kalkinma-Plani_Ucuncu-Bes-Yil_1973_1977.pdf
• T.C. Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2025, Şubat). T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı (1963), Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967). Kalkınma Planları. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/Kalkinma_Plani_Birinci_Bes_Yillik_1963-1967.pdf
• Taşlıova, M. (2006). Elektronik cönk kavramı ve Türk halk biliminin değeri bilinmeyen kaynakları. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 5, 89-112.
• Tezel, T. (Yönetmen). (1973). Ozanlardan deyişler [TV programı]. TRT Arşiv No.: DBA-5601; TRT.
• Türk Dil Kurumu. (2025, Şubat). Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/
• Uğur, E. (Yönetmen). (1974). Saz ile Söz ile [TV dizi programı]. (1-2-3. Bölümler). TRT Arşiv No.: 06 DBA 2773- 06 FA 0851- 06 DBA 2777; TRT.
• Unesco. (2025, Şubat). Somut olmayan kültürel miras sözleşmesi. https://www.unesco.org.tr/Pages/181/177/.
• Yengin, H. (1994). Ekranın büyüsü-Batı’da değişen televizyon yayıncılığının boyutları ve Türkiye’de özel televizyonlar. İstanbul: Der Yayınları.