Bağdat ve Musul Lehçelerindeki Değişiklik

Yıl 2023, , 157 - 174, 28.12.2023

Nidal Alshorbajı , Sarah Yasir Abdulghafoor Abdulghafoor

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1382040

Öz

Dil, ırk ve coğrafya ayrımı yapmadan insanlar arasındaki en önemli iletişim aracıdır. İnsan, yaşayan ve sürekli gelişime açık bir canlı olduğu için onun kullandığı dilin de canlı ve gelişime-değişime açık olması son derece doğal bir durumdur. Bunun yanında dilin, kendisini kullanan insanların içinde bulunduğu ortamın dinî, coğrafî ve sosyal şartlarından etkilenmesi sonucunda kendi yapısında farklılaşması makul ve alışılagelmiş bir durumdur. İlgili dilin ana yapısı bozulmadan içerisinde bazı farklılıkların ve değişimlerin olması sebebiyle oluşan ve aynı dilin altında değerlendirilen farklı lehçeler bu durumun en net örneklerinden biridir. Söz konusu lehçeleri bir birinden ayıran özelliklerinin ve çizgilerinin olması da bu lehçelerin kimliğini belirleyen unsurdur. Lehçeyi niteleyen kimliğin göstergesi niteliğindeki farklar anlam, yazılış ve telaffuz noktalarında belirginleşmektedir. Nitekim lehçeler, morfolojik, gramer, semantik veya fonetik düzeyde kendi aralarında çeşitli düzeylerde farklılık göstermektedir. Lehçeler arasındaki dilsel değişim sebeplerinden biri fonetik (telaffuz şeklindeki) farklılıktır. Bu tür bir değişimde herhangi bir şart veya belirli bir kural bulunmamakta sadece kullanıma dayanmaktadır. Bu makaledeki değişim, harflerin kökenlerine (mahreçlerine) ve özelliklerine (sıfatlarına) bağlı olarak benzer, yakın ve uzak harfler gibi birbirleriyle yer değiştirmelerine olanak sağlayan harfleri ele almaktadır. İlgili konu Arapça üzerinden Bağdat ve Musul Lehçesi özelinde farklı örnekler üzerinden incelenmektedir. Lehçeler aynı bölgenin bireyleri arasında iletişimi sağlaması açısından başlı başına bir dil gibidir. Bağdat ve Musul lehçelerinde kelimelerdeki değişimlerin bir kısmı dilsel kurallarla alakalı iken bir kısmı sadece kullanımla alakalıdır. Söz konusu değişimler, seslendirmedeki kalınlık ve incelik açısından da bölgelere göre farklılık göstermektedir. Bütün diller gibi Arapça da canlı bir unsurdur ve sürekli gelişim halindedir. İnsanın gelişim evrelerindeki aşamalar dil üzerinde de görülmektedir. Kanaatimize göre ilgili değişimler dildeki gelişmelerin bir sonucu olmaktadır. Başka bir ifade ile dildeki gelişim bölgeler arası farklılığı ve değişimi beraberinde getirmektedir. Aynı kelime farklı bölgelerde farklı şekillerde seslendirilmektedir. Mesela جبريل “Cibril” kelimesi bazı bölgelerde “Cebrail”, elif harfi ile yazılan قرآن “Kur’ân” ve أنين “Enîn” kelimeleri bazı bölgelerde “a” sesi ile قرعان ve عنين “Anîn” şeklinde telaffuz edilmektedir. Kelimeleri telaffuz etme şeklinin çevreye göre değiştiği ve her telaffuz şeklinin bulunduğu çevreye göre şekillendiği görülmektedir. Değişiklik olgusu lehçelerdeki sözcük dağarcığının ve fonetik yapıların çeşitliliğini artırmaktadır. Aynı şekilde bu değişim, konuşan kişinin kimliğinden ve aidiyetinden duyduğu gurur nedeniyle, kelimeyi telaffuz edişiyle belirli bir bölgeye ait olduğunu gösterme ve bir nevi keyif alması görevini üstlenmiştir. Dinleyici veya araştırmacı açısından ise değişim, bir tür zevk ve tutku katmakta, lehçelerin gizli anlamlarını daha derinlemesine araştırmaya ve her bölgeyi diğerlerinden ayıran yeni fonetik yapıları öğrenmeye itmektedir. Arapça farklı bölgelerde konuşulan çeşitli lehçelere sahiptir. Söz konusu lehçeler bazı noktalarda ortak olsalar da genellikle aralarında büyük oranda farklılıklar bulunmaktadır. Hatta bazı zamanlar farklı bölgelerdeki iki kişinin birbirini anlaması bile güçleşmektedir. Çalışmada mekansal ya da coğrafi ortam farklılığına bağlı olarak ele alınan lehçe farklılığı bu noktadır. Kelimelerin telaffuzunda gerçekleşen değişimlerin birçoğu konuşma esnasında oluşan zorluğu gidermek amacı ile yapılmaktadır. Çalışma Bağdat ve Musul lehçeleri arasında kıyaslama ve örnekleme üzerinden lehçelerdeki değişimlere ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Lehçeler, Bağdat, Musul, Vekâlet, Fonetikler, Klasik Arapça, Arap Dili

Substitution in the Dialects of Baghdad and Mosul

Öz

Dialects vary among themselves at various linguistic levels, whether at the morphological, syntactic, semantic, or phonological level. The phonological level is one of the causes of dialectal differentiation, where phonetic substitution isn't bound by specific conditions or rules but rather depends on auditory perception. This article addresses substitution, focusing on letters allowing substitution based on their articulation and characteristics, such as substitution among similar, adjacent, proximate, and distant letters. The article examines linguistic substitution in the Arabic dialect, particularly in the Baghdad and Mosul dialects, highlighting phonetic differences like Pronuncing of /ع/ sound instead of glotal stop, prnouncing of /n/ sound instead of /ع/,prnouncing the aspectual marker of the imperfect verb with kasra (i) sound, and pronouncing the /h/ sound and /k/ sond in connected pronouns with kasra (i) A dialect is, in itself, a language facilitating communication within a community without artificiality. The Baghdadi and Mosuli dialects, particularly in their auditory aspect, are immeasurable, and their substitution relies on linguistic rules, with varying phonetic features across regions concerning emphatic and soft sounds. Arabic, like a living organism, evolves, progressing through stages from infancy to maturity and flourishing. The Arabic language possesses a soul and taste. Consequently, substitution is a result of language evolution, especially in its spoken aspect represented by dialects, influenced by differences in a singular or multiple spatial environments. Therefore, a word might be pronounced differently in various regions, for example, 'Gabriel' (Jebriil) sometimes pronounced as 'Gabraeel' or 'Quran' as 'Qur؟aan,' (with/ع/ sound), and word '? eniin' is pronounced '؟eniin' etc. showcasing the diversity of spatial environments. This variety contributes to enriching vocabulary and phonetic structures in dialects, instilling a sense of pride in speakers for their heritage. For listeners and students of phonetic substitution, it becomes an engaging exploration into the intricacies of dialects, unveiling unique phonetic patterns distinguishing each linguistic region. The Arab world is abundant with diverse dialects, reflecting the diversity across its territories. While some dialects share linguistic traits and phonetic structures, others differ significantly to the extent that speakers from one region may find it challenging to understand those from another, emphasizing the impact of geographical and environmental variations on dialects. It's worth mentioning that linguistic substitution occurs to ease pronunciation difficulties, lightening the burden on individuals trying to articulate certain words. Therefore, this article sheds light on substitution in the Baghdadi and Mosuli dialects from a phonetic perspective, drawing comparisons between them and elucidating the points of divergence.

Anahtar Kelimeler

Dialects, Baghdad, Mosul, Substitution, Phonetics, Classical Arabic

الإبْدال في لهجة بغداد والموصل

Öz

اختلفت اللهجات فيما بينها في مختلف مستوياتها سواء أكانت على المستوى الصَّرفي أو النحّوي أو الدِّلالي والصَّوتي. وأنَّ المستوى الصّوتي هو أحد أسباب الاختلاف في اللهجات من حيث الإبْدال اللغوي، حيث أنَّ الإبْدال لا يتقيد بشروط أو قواعد معينة، بل أنَّه يعتمد على السَّمع. إنَّ الإبْدال في هذا المقال تناول الحروف التي تسمح للإبْدال فيما بينها على ضوءِ ترتيبٍ يعتمد على مخارج الحروف وصفاتها، كالإبْدال بين الحروف المتجانسة، والمتجاورة، والمتقاربة، والمتباعدة. وقد دُرِسَ الإبْدال اللغوي في هذه المقالة من جهة اللهجة العربية، وكذلك في لهجتي بغداد والموصل، وبيان الاختلاف الصوتي بينهما، كالعنعنة، والاستنطاء، والتلتلة والوهم والوكم. فاللهجة في حد ذاتها هي لغة، لأنَّها تُتيح التواصل بين افراد البلد الواحد من غير تكلف. وأنَّ لهجتي بغداد والموصل، منها السماعي لا قياس له، ومنها يرجع الإبدال فيهما إلى قاعدة لغوية يُقاس عليها، وهذا الإبدال له سمة صوتية تختلف من منطقة الى أخرى من حيث التفخيم والترقيق. إنَّ اللغة العربية كالكائن الحي، فهي تتميز بالنمو، كما ينمو الأنسان بمراحله العمرية وصولاً إلى النضج والنهضة والازدهار، فاللغة العربية لها روح، وذوق. لذا فقد لمسنا في بحثنا هذا أنَّ الإبدال هو نتيجة للتطور الذي اصاب اللغة في جانبها المنطوق المتمثل باللهجة، وهذا التطور يحدث نتيجة الاختلاف في البيئة المكانية الواحدة، أو لربما في بيئات متعددة، فمن الممكن أن تسمع الكلمة في بيئة واحدة بأكثر من صيغة أو طريقة، فمثلا كلمة جبريل تلفظ أحياناً جبرائيل، كذلك قرآن تلفظ في بعض المناطق قرعان، وايضاً أنين تلفظ عنين وهكذا. وهذا كله نتيجة لتنوع البيئة المكانية، فنرى أنّ اللفظ ينطق بحسب كل منطقة مكوناً أطيافا واسعة من الألفاظ كلاً حسب ما يناسب بيئته ومَكانهِ. لذا نجد أنَّ ظاهرة الأبدال قد عززت من غزارة المفردات والتراكيب الصوتية في اللهجات، وقد ترتب على ذلك نوع من التلذذ لدى الناطق الذي قد يقصد بتلفظه بهذه الصيغة الصوتية أنَّه من القبيلة الفلانية، لاعتزازه بهويته وانتمائه، أما بالنسبة للسامع والدارس لظاهرة الإبدال الصوتية، فنجد أنَّ الإبدال يضفي نوعاً من المتعة والشغف لدى المتلقي حيث تدفعه الى التعمق في مكنونات اللهجات، وأيضاً التعرف على تراكيب صوتية جديدة تميز كل منطقة لغوية عن غيرها. إنَّ الوطن العربي مليء باللهجات المتنوعة تبعاً لتنوع الأقطار العربية فيه، وهذه اللهجات قد تتشارك في بعض الخصائص اللفظية والتراكيب الصوتية، أو أنَّها قد تختلف بصورة كبيرة جداً لدرجة أننا نجد بعض أبناء الأقطار العربية قد يصعب عليهم فهم بعضهم للبعض الأخر، مثال ذلك أنَّ الفرد المتكلم باللهجة القاهرية أو لهجة الصعيد قد يصعب عليه فهم لهجة المغرب العربي مثلا، وهذا هو بالتحديد ما نقصد به اختلاف اللهجات تبعاً لاختلاف البيئة المكانية أو الجغرافية. ومن الجدير بالذكر أن الإبدال اللغوي يحدث للفظ بغية التخفيف والتسهيل، أي أن الإبدال يعمد اليه الأفراد من أجل تخفيف ما قد يثقل على السنتهم من النطق للألفاظ. إذن ان هذه المقالة سلطت الضوء على الابدال في لهجتي بغداد والموصل من الناحية الصوتية والمقارنة بينهما، وبيان موضع الاختلاف.

Anahtar Kelimeler

اللهجات, بغداد, موصل, إبْدال, الصوتيات, الفصحى, اللغة العربية

Kaynakça

• Abdunnasır Hamd Abdullah Âlu Abdan, ez-Zevahirü’s-savtiyye fi’l-lehceti’l-Kuveytiyye (yüksek lisans tezi), (Amman: Camiatü Ali’l-Beyt, Külliyetü’l-Adab ve’l-Ulumi’l-İnsaniyye, 2018).
• Abdurrauf Haryuş, el-Lehecâti’l-Fılastiniyye, (Amman, Daru Üsame, 2014), 1. Bsk.
• Ahmed Faris Efendi, el-Casus ale’l-kamus, (İstanbul: Matbaatü’l-Cevaib, 1299).
• Almusul Denhki, el-Emane, https://www.youtube.com/watch?v=lKPNPfiXZwY&t=770s
• Arabî Post, “Maza tarif an lehcâti’l-Arab el-Fusha”, 02.03.2017. https://arabicpost.net/
• Bişr, Kemal, İlmu’l-esvat, (Kahire: Mektebetü’l-Encilu el-Mısriyye, 1966).
• Celal el-Hanefî el-Bağdadî, Mucemu’l-lugatı’l-amiyye el-Bağdadiyye, (Bağdad: Matbaatü Esad, 1966).
• Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed b. Ali, Kitabü’t-tarifât, thk. Heyet, (Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983), 1. Bsk.
• Ebü’l-Bekā el-Kefevî, Eyyüb b. Musa el-Hüseynî el-Kırımî, el-Külliyyât: Mucem fi’l-mustalahat ve’l-furukı’l-lugaviyye, thk. Adnan Derviş, Muhammed el-Mısrî, (Beyrut: Müessestü’r-Risale, 1419/1998).
• ed-Debbağ, Abdülhalık Halil, Mucemu emsali’l-Mevsıl el-ammiyye, (Musul: Matbaatü’l-Hedef, 1956), 1. Bsk.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Ezher el-Herevî, Tehẕîbü’l-luġa, thk. Muhammed Ivaz Murib, (Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 2001), 1. Bsk.
• el-Gulamî, Muhammed Rauf, el-Müredded min emsali’l-âmmiyye el-Mevsıliyye, (Bağdad: Matbaatü Şefik, 1964).
• el-Herevî, Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Bâşânî, el-Ġarîbeyn fi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱, thk. Ahmed Ferid el-Mezidî, (Rıyad: Mektebetü Nizar Mustafa el-Baz, 1999), 1. Bsk.
• el-Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd b. Ubeydillâh el-Yemenî, Şemsü’l-ʿulûm ve devâʾü kelâmi’l-ʿArab mine’l-külûm, thk. Hüseyn b. Abdillah el-Ömeri, Matahhar b. Ali el-İryanî, Yusuf Muhammed Abdullah, (Beyrut: Daru’l-Fikr, 1999), 1. Bsk.
• el-Kassab, Şibr Alevî, “el-Lehcâtü’l-mahalliyye fi’l-Halic”, Mecelletü’l-Vaha, sy. 22, 01.03.2011. www.alwahamag.com
• el-Kaysî, Mecid Muhammed Ali, el-Lugatu’l-ammiyye el-Bağdadîyye, (Amman: Daru’l-Edîb, 2013), 1. Bsk.
• el-Lahmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Hişâm b. İbrahim b. Halef el-İşbilî, Şerhu’l-Fasih, thk. Mehdî Ubeyd Kasım, (Bağdad: Daru’l-Kütüb, 1988), 1. Bsk.
• el-Müfredatü’l-Arabiyye el-Fusha ve’l-lehcetü’l-hadise, https://www.academia.edu/23678881
• Enis, İbrahim, el-Esvatü’l-lugaviyye, (Kahire: Mektebetü’n-Nahza, ts).
• Enis, İbrahim, Fi’l-lehcâti’l-Arabiyye, (Kahire: Mektebetü’l-Encilu el-Mısriyye, 1965), 3. Bsk.
• Enis, İbrahim, Min esrari’l-luga, (Kahire: Mektebetü’n-Nahza, 1966).
• es-Sâgānî , Ebü’l-Fezâil Radıyyüddîn Hasen b. Muhammed b. Hasen, et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl ve’ṣ-ṣıla li-kitâbi Tâci’l-luġa ve Ṣıḥâḥi’l-ʿArabiyye li’l-Cevherî, thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, Muhammed Mehdî Allam, (Kahire: Daru’l-Kütüb, 1979).
• es-Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl, Fıḳhü’l-luġa ve sırrü’l-ʿArabiyye, thk. Abdürrezzak el-Mehdi, (Dımaşk: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 2002), 1. Bsk.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa, thk. Fuad Ali Mansuri, (Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998), 1. Bsk.
• ez-Zebîdî, Muhammed Murtazâ Ebu’l-Feyz b. Muhammed b. Abdürrezzak el-Hüseynî, Tacu’l-arus, (Kuveyt: Daru’l-Hidaye, ts).
• ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, el-Mufaṣṣal fî ṣınâʿati’l-iʿrâb, thk. Ali b. Mulhim, (Beyrut: Mektebetü’l-Hilal, 1993), 9 bsk.
• Hicâzî, Mahmud Fehmî, İlmü’l-lugati’l-Arabiyye, (Kahire: Daru Garib, ts.).
• Hilal, Abdülgaffar Hamid, el-Lehcâtü’l-Arabiyye Neşeten ve Tatavvuren, (Kahire: Mektebetü Vehbe, 1993), 2. Bsk.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî, el-Ḫaṣâʾiṣ, (Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyye el-Amme li’l-Kitab, ts.), 4. Bsk.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî, Sırru ṣınâʿati’l-iʿrâb, (Beyrut: Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000), 1. Bsk.
• İbn Faris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ el-Kazvinî er-Razî, eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa, (Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997)
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî el-Ensârî er-Rüveyfiî el-İfrikî, Lisânü’l-Arab, (Beyrut: Dâru Sâder, 1414/1993), 3. Bsk.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâleddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, Garibu’l-hadis, thk. Abdülmuti Emin el-Kaleci, (Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985), 1. Bsk.
• Kerim, Muhmmed Rıyad, el-Muktedab fi lehcâti’l-Arab, (Rıyad: Cami‘atü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye, 1996).
• Muhammed Hasan Hasan Cebel, el-Mucemu’l-iştkakî el-muessal li elfazı’l-Kur’ânı’l-Kerim, (Kahire: Mektebetü’l-Adab, 2010), 1. Bsk.
• Nasıf, Hafenî, Mümeyyizatu lugati’l-Arab, (Kahire: el-Matbaatü’l-Kübra el-Emiriyye, 1304), 1. Bsk.
• Nasıf, Hafenî, Mümeyyizatu lugati’l-Arab, (Kahire: el-Matbaatü’l-Kübra el-Emiriyye, 1304), 1. Bsk.
• Ömer, Ahmed Muhtar Abdülhamid, Mucemu’l-lugati’l-Arabiyye el-Muasıra, (Kahire: Alemü’l-Kütüb, 2008), 1. Bsk.
• Ramazan Abdüttevvab, Fusul fi fıkhı’l-lugatı’l-Arabiyye, (Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1966), 6. Bsk.
• Rıza, Ahmed, Metnü’l-luga, (Beyrut: Daru’l-Hayat, 1958)
• Salih, Subhî İbrahim, Dirâsât fi fıkhı’l-luga, (Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melayîn, 1960), 1. Bsk
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî, el-Kitab, thk. Abdüsselam Muhammed Harun, (Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1988), 3 Bsk.
• Şahin, Abdussabur, el-Kıraâtü’l-Kur’âniyye fi davvi ilmi’l-hadis, (Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2009).