Ta‘yin Muhayyerliğinin Hukuki Niteliği Üzerine Mukayeseli Bir İnceleme

Yıl 2023, Sayı: 6, 45 - 64, 09.06.2023

Fatih Avcı

Öz

İslâm borçlar hukuku mümkün olduğu sürece kurulan sözleşmelerin devamından yanadır. Bu sebeple tarafların sözleşmeyi kurmadan önce iyice düşünmesi ve sonra harekete geçmesi gerekmektedir. Yine bu hukukta ortaya çıkardığı garar (bilinmezlik) sebebiyle hükümlerinin doğması şarta bağlanan sözleşmeler de meşru görülmemiştir. Bu durumun ortaya çıkardığı katılığı gidermek ve sözleşmelerde esneklik sağlamak için bazı muhayyerlikler ortaya çıkmıştır. Ta‘yin muhayyerliği de bunlardan biridir. Bu muhayyerlik sayesinde taraflardan biri sözleşme konusu olacak mallar arasında karar veremediği zaman sözleşmeyi bir grup mal arasından belirsiz bir mal üzerine kurarak sınırlı bir süre içinde sözleşmenin konusunu tespit etme imkânı elde etmektedir. Bu tercih hakkı Roma hukukunda obligatio alternativa, Türk Borçlar Kanunu’nda ise seçimlik borç gibi isimlerle anılır. Ta‘yin muhayyerliği ile ilgili genel bazı çalışmalar bulunmakla birlikte rastladığımız kadarıyla onun hukuki niteliği üzerine ortaya konan bir çalışma yoktur. Bu sebeple bu makalede ta‘yin muhayyerliğinin hukuki niteliği Türk hukukuyla mukayesesi yapılarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Muhayyerlik, Şart, Seçimlik Borç, Ta‘yin Muhayyerliği

A Comparative Analysis on the Legal Nature of Khiyar al-Ta‘yīn

Öz

Islamic law of obligations is in favor of the continuation of established contracts as long as possible. For this reason, the parties should think carefully before forming the contract and then take action. Again, due to the obscurity it has revealed in this law, the contracts whose provisions are made conditional are not considered legitimate either. In order to eliminate the rigidity caused by this situation and to provide flexibility in the contracts, some khiyars (options) have emerged. Khiyar al-ta‘yīn is one of them. Thanks to this khiyar, when one of the parties cannot decide between the goods that will be the subject of the contract, he has the opportunity to determine the subject of the contract within a limited time by establishing the contract on an uncertain property among a group of goods. This right of choice is called obligatio alternativa in Roman law, alternative obligation in the Turkish Code of Obligations. Although there are some general studies on the khiyar al-ta‘yīn, as far as we have come across, there is no study on its legal nature. For this reason, in this article, the legal nature of the khiyar al-ta‘yīn will be examined by comparing it with Turkish law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Option, Condition, Alternative Obligation, Khiyār al-Ta‘yīn

Kaynakça

• Ahmed Muhtar Abdül Hamid Ömer. Mu’cemü’l-lügati’l Arabiyyeti’l-muâsıra. 4 Cilt. Âlemü’l-Kütüb, 1429/2008.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü'l-Hükkâm Şerhu Mecelleti'l-Ahkâm. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Antalya, Gökhan. Türk, İsviçre ve Alman Hukuklarında Tecrübe ve Muayene Şartıyla Satım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn. el-Binâye fî şerḥi’l-Hidâye. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukūk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kāmûsu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1970.
• Buhârî, Burhânüddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Muḥîṭü’l-Burhânî fi’l-fıḳhi’n-Nuʿmânî. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Cansel, Erol - Özel, Çağlar. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 1. Basım, 2014.
• Cündî, Halîl b. İshâk. Muhtasarı el-Allâme Halîl. thk. Ahmed Câd. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1426/2005.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Ta’rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1403/1983.
• Derdîr, Ebü’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. eş-Şerḥu’l-kebîr ʿalâ Muḫtaṣarı Sîdî Ḫalîl (Hâşiyetü’t-Desûkî ile beraber). 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Di Marzo, Salvatore. Roma Hukuku. çev. Ziya Umur. İstanbul: Sulhi Garan Matbaası, 2. Basım, 1959.
• Ebû Gudde, Abdü’s-Settâr. el-Hıyâr ve eseruhû fi’l-ukûd. 2 Cilt. Kuveyt: Matbaatü Makhavî, 2. Basım, 1405/1985.
• Ebu Zehre. elMülkiyye ve Nazariyyetül Akd. Kahire: Darul Fikril Arabi, 1996.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 5. Basım, 2015.
• Erdoğmuş, Belgin. Roma Borçlar Hukuku Dersleri. İstanbul: Der Yayınları, 2018.
• Eren, Fikret. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Yetkin Yayınları, 20. Basım, 2016.
• Erkuş, Burhan. İslam Hukukunda Hukuki İşlemlerin Şarta Bağlılığı. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire. Mısır: Matbaatü’l-Hayriyye, 1322/1904.
• Haraşî, Muhammed b. Abdullah. Şerhu Muhtasarı Halîl li’l-Haraşî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Hatemi, Hüseyin vd. Borçlar Hukuku Özel Bölüm. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1992.
• Hüsrev, Molla. Dürerü’l-hükkâm Şerhu Gureri’l-Ahkâm. Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiy, ts.
• İbn Âbidîn. Reddü'l-Muhtâr. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Alemiyye li’n-Neşr ve’t-Tevzi, 2012.
• İbn Arafe, Muhammed b. Muhammed. el-Muhtasaru’l-Fıkhiyyü. thk. Hafız Abdurrahman Muhammed Hayr. 10 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Müessesetü Halaf Ahmed el-Habtur, 1. Basım, 1435/2014.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynüddin. el-Baḥrü’r-râʾiḳ. thk. Zekeriyya Umeyrât. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân. Kavâidü İbn Receb. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âli Selmân. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbn Affân li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 1. Basım, 1419.
• İbnü’l-Hümâm. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. thk. Abdürrezzak Galib el-Mehdi. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1438/2017.
• İmam Muhammed. el-Asl. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2012.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed. eẕ-Ẕaḫîre. thk. Muhammed Bû Hubze. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslami, 5. Basım, 2015.
• Karahasan, Mustafa Reşit. Türk Borçlar Hukuku (Genel Hükümler). 6 Cilt. İstanbul: Beta Yayıncılık, 1. Basım, 1992.
• Karaman, Hayrettin. Mukayeseli İslam Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 9. Basım, 2014.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Konevî, Kasım b. Abdullah. Enîsü’l-fukaha. thk. Yahya Hasan Murat. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr. et-Tecrîd. Kahire: Dâru’s-Selam, 12. Basım, 1427/2006.
• Kurul. el-Mevsûatü’l-fıkhiyyetü’l-Kuveytiyye. 45 Cilt. Kuveyt: Dâru’s-Selâsil, 2. Basım, 1404/1984.
• Kurul (Tercüme: Mustafa Efe). Fetavayi Hindiyye. Ankara: Huzur Yayınevi- Akçağ Yayınları, 1985.
• Merginânî, Burhâneddin. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî. thk. Talal Yusuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabiyyi, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd. el-İhtiyâr li-ta’lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1356/1937.
• Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddîn Nâsır. el-Muġrib fî tertîbi’l-Muʿrib. Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât. Kenzü’d-dekaik (Tebyînü’l-hakâik ile birlikte). Kahire: el-Matbaatü’l-Kübra el-Emîriyye, 1. Basım, 1313/1895.
• Nesefî, Necmeddin. Tılbetü”t-Talebe. Bağdat: Matbaatül Amire, 1311.
• Oğuzman, M. Kemal - Öz, M. Turgut. Borçlar Hukuku Genel Hükümleri. 2 Cilt. İstanbul: Vedat Kitapçılık, 13. Basım, 2015.
• Rado, Türkan. Roma Hukuku Dersleri-Borçlar Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1992.
• Râzî, Ahmed b. Fâris. Mu’cemü mekâyîsi’l-lüğa. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 6 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• Râzî, Ebu Bekir. Muhtaru’s Sıhah. Beyrut: Mektebetül Asriyye, 5. Basım, 1999.
• Reisoğlu, Safa. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: Beta Yayıncılık, 17. Basım, 2005.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2012.
• Sâlim, Hıdır Abdullah. Ahkâmü’l hıyârâti’s-sâbiteti bi’ş-şart fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye-Dirâsetün Mukârenatün bi’l Kanuni’l-Yemenî. Külliyetü’l-Hukuk-Kısmu’ş-Şerîati’l-İslâmiyye: Câmiatü’s-Suud, Doktora Tezi, 2008.
• Seliçi, Özer. “Seçimlik Borçların İfası”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 34/1-4 (1968), 375-399.
• Senhûrî, Abdürrezzak. Mesâdiru’l-hak fi’l-fıkhi’l-İslâmî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ-i Türâsi’l Arabî, 1. Basım, 1953.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Serozan, Rona. Sözleşmeden Dönme. İstanbul: Vedat Kitapçılık, 2. Basım, 2007.
• Sıddıkî, Muhammed Tâhir b. Ali. Mecmau bihâru’l-envâr. 5 Cilt. Matbaatü Meclisi Dâirati’l-Meclisi’l-Osmâniyye, 1387/1967.
• Simâvî, Bedreddin. Câmiʿu’l-fuṣûleyn. Mısır: Matbaatü’l-Ezheriyye, 1. Basım, 1300/1882.
• Sirmen, Lale. Türk Özel Hukukunda Şart. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, 1992.
• Şâzelî, Hasan Ali. Nazariyyetü’ş-şart fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Riyâd: Dâru Kunûzi İşbiliye li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1. Basım, 2009.
• Şerkâvî, Ali el-Bedri Ahmed. el-Hıyârât fi’l-bey’, 1990.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 1433/2012.
• Şeyhzade Damat Efendi. Mecmau’l-Enhur fi Şerhi Mülteka’l-Ebhur. Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabiyyi, ts.
• Tahiroğlu, Bülent. Roma Borçlar Hukuku. İstanbul: Der Yayınları, 2011.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. Mevsûatu keşşâfi ıstılâhâti’l-funûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dahruc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirun, 1. Basım, 1996.
• Yalman, Süleyman. “Edime Uygun İfa Kuralının İstisnaları”. Journal, 495-512.
• Yavuz, Cevdet. Türk Borçlar Hukuku Özel Hükümler. İstanbul: Beta Yayıncılık, 8. Basım, 2009.
• Zebîdî, Murtazâ. Tâcu’l-Arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Komisyon. Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zerkā, Mustafâ b. Ahmed b. Muhammed. el-Medḫal ilâ naẓariyyeti’l-iltizâm fi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2004.
• Zerkā, Mustafâ b. Ahmed b. Muhammed. el-Medhalü’l-fıkhiyyü’l-‘âmmü-ihrâcün cedîdün bi-tatvîr fî’t-tertîb ve’t-tebvîb ve ziyâdât. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, 1425/2004.
• Zeydan, Abdülkerim ez-. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: Kayıhan Yayınları, ts.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ Şerhu Kenzi’d-Dekaik (Haşiyetüş Şelebi ile birlikte). Kahire: el-Matbaatü’l-Kübra el-Emîriyye, 1. Basım, 1313/1895.
• Zürkānî, Ebû Muhammed Abdülbâkī. Şerḥu’z-Zürkânî ale Muḫtaṣarı Ḫalîl. thk. Abdüsselam Muhammed Emin. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1422/2002.