Mantığın İslam Fıkhında Yeri ve Müçtehit ile İlişkisi

Yıl 2023, Sayı: 6, 83 - 101, 09.06.2023

Ramazan Aksoy , Ünal Yerlikaya

Öz

Bilinenden yola çıkarak bilinmeyene ulaşma yöntemi olarak tanımlanan mantık ilminin Müslümanlar tarafından benimsenmesi ve İslâmî ilimlerde kullanılması tarihî bir dönüşüm sürecinden geçmiştir. Fıkıh usûlüne dair ilk çalışmaların lügat ve nahiv ilimleri perspektifinde şekillendiği ve lafız-mânâ ilişkileri ortaya konulurken ihtiyaç duyulan mantık ilkelerinin zaten kullanıldığı söylenebilir. Bununla beraber Gazzâlî dönemine gelinceye kadar İslâm âlimlerinin bir kısmı, felsefenin bir parçası olarak görülen ve gayrimüslimlerin kendi inançlarını yaymak için kullandıkları bir meşgale olarak algılanan mantık ilmine karşı menfî bir tavır ortaya koymuşlardır. Zaman içinde mantığın felsefeden ayrılması ve ahkâmı şerʻiyyeyi yayma, kıyas ile yeni meselelerde hüküm çıkarma ve aklî deliller çerçevesinde kâinata ibret nazarıyla bakma gibi gerekçelerle mantık ilmine karşı müspet bir bakış açısı ortaya çıkmıştır. Bu süreçte mantık ilminin Grek geleneğinden gelen biçimi İslâm düşüncesi ile yeniden şekillendirilmiş ve buna dair ilkeler geliştirilmiştir. Gelinen noktada şerʻî deliller ile fıkhî meseleleri çözümleme yöntemi olarak ifade edilen usûl-i fıkh açısından kesin, doğru ve tutarlı hükümler çıkarabilmek için mantık ilmi gerekli kabul edilmekte ve müçtehidin içtihada konu olan meselelerde bu ilmin metotlarına başvurması lüzumlu görülmektedir. Bu bağlamda çalışmada İslâm âlemine girdikten sonra müçtehitlerin farklı yaklaşımlarının söz konusu olduğu mantık ilminin İslâm fıkhındaki yeri, müçtehit ile ilişkisi ve müçtehit açısından gerekliliği ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mantık İlmi, Tutarlılık, Fıkıh, Müçtehit, Mezhep

The Position of Logic in Islamic Fiqh and its Relationship with Mujtahid

Öz

It is regarded that use of the science of logic by Muslim scholars, which is thought as a method of reaching the unknown through starting from the known, has undergone a process of historical transformation. It can be said that the first studies on ‘usûl-i fiqh’ were shaped in the perspective of lexicology and syntax sciences, and that the current principles of the science of logic are already being used. However, until the period of Ghazali, some of the Islamic scholars had a negative attitude towards the science of logic. Over time, a positive point of view has emerged against the science of logic, due to reasons such as separating logic from philosophy and spreading the rules of sharia, making judgments against new issues, and looking at the universe as an example. In this process, the form of the science of logic was reshaped with Islamic thought. At this point, the science of logic is accepted as essential in terms of proving the method in terms of fiqh and drawing definite and consistent judgments from these evidences, and the methods of this science are applied in ijtihad issues. In this context, this study evaluates first the place of the science of logic about which there were different approaches of mujtahids after entering Islamic world in the Islamic jurisprudence, and then its relationship with the mujtahid and its necessity in terms of mujtahids is discussed and revealed.

Anahtar Kelimeler

Logic, Consistency, Fiqh, Mujtahid, Sect

Kaynakça

• Abdulazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitabi’l-İslamî, ts.
• Alî b. Ömer b. Alî el-Kâtibî el-Gazvînî, Ebü’l-Hasen Necmüddîn Debîrân. Risale-i şemsiye-i cedide (Tam Kayıtlı Şemsiye). İstanbul: Salâh Bilici Kitabevi, ts.
• Ali Sedâd. Mîzânu’l-ukûl (Mantık ve Metodoloji). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1436/2015.
• Bursavî, Seyyid es-Sıdkî İbn Ali. Mîzanü’l-intizam (Şerhu tasavvurat ve tasdikat). İstanbul: Matbaatü Ahmed Kamil, 1328/1910.
• Câbirî, Muhammed Abid. Binyetü’l-akli’l-Arabî. Beyrut: Merkezü Dirâsâti’el-Vahdeti’l-Arabiyye, 1430/2009.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Usûlü’l-Cessâs el-müsammâ el-fusûl fi’l-usûl. thk. Muhammed Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1431/2010.
• Çaldak, Hüseyin. “İlk Devir İslâm Dünyasında Akıl Yürütmelerin Mantık Açısından Değerlendirilmesi”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 22 (2008), 16.
• Ebu Bekr İbnü’l-Arabî, el-Kadî Muhammed bin Abdillah Ebu Bekr bin el-Arabî el-Meafirî el-İşlibî el-Malikî. el-Avâsım mine’l-kavâsım. thk. Muhibbüddin el-Hatib-Mahmud Mehdi el-İstanbulî. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1407/1987.
• Ebu’l-Fazl el-Mukri er-Râzî, Abdurrahmân b. Ahmed b. el-Hasen b. Bündâr er-Râzî el-İclî. Ehâdîsü fî zemmi’l-kelâmi ve ehlih. thk. Nasır bin Abdurrahman bin Muhammed el-Ced’î. Riyad: Dâru Atlas, 1417/1996.
• Ebu’l-Hasen el-Eş’arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Eş‘arî el-Basrî. Risâle fî istihsani’l-havzı fî ilmi’l-kelam. Haydarabad: Dâiratü’l-Maarif, 1344/1925.
• Ebü’l-Velîd el-Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî en-Nasihatü’l-velediyyetü (Vasıyyetü Ebi’l-Velîd el-Bâcî li veledeyhi). thk. İbrahim Bacis Abdülmecid. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1421/2000.
• Emiroğlu, İbrahim. “Mantık”. 28/18-28. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ el-Fârâbî et-Türkî. İhsâü’l-ulûm. thk. Osman Muhammed Emin. Mısır: Matba’atü’saadet, 1350/1931.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleyman el-Eşkar. 2 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risale, 1. Basım, 1436/2015.
• Gazzâli, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Süleyman Dünya. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1386/1966.
• Gelenbevî, eş-Şeyhzade İsmail Ebu’l-Feth. Şerhu İsâgûcî fî’l-mantık. thk. eş-Şeyh Ahmet Ferit el-Mezîdî. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1438/2017.
• Günaltay, Mehmed Şemseddin. Antik Felsefenin İslam Dünyasına Girişi. İstanbul: Ark Kitapları Özgü Yayıncılık, 2020.
• İbn Abidin, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-dürri’l-muḫtâr. 14 Cilt. Riyad: Dâru Alemi’l-Kütüb, 1424/2003.
• İbn Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. el-Mahsul fi usûli’l-fıkh. thk. Hüseyin Ali el-Yederî-Saîd Fûde. Amman: Dâru’l-Beyârık, 1420/1999.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. Takrîbü’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl. thk. Mehmed Ali Ferküs. Cezair: Dâru’t-Türâsi’l-İslâmî, 1411/1990.
• İbn Hacer el-Haytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Heytemî es-Sa‘dî. el-Fetâva’l-fıkhiyyetü’l-kübrâ. 4 Cilt. b.y.: el-Mektebetü’l-İslamiyye, ts.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Tarihu İbn-i Haldûn. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1422/2001.
• İbn Hazm, Ebu Mensur Ali b. Ahmed b. Said b. Hazm el-Endülisî el- Kurtubî ez-Zahirî. et-Takrib li haddi’I-mantık ve’l-medhali ileyhi bi’l-elfâzı’l-âmiyyeti ve’l-emsileti’l-fıkhiyye. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Daru Mektebetü’l-Hayat, 1318/1900.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. Ravżatü’n-nâẓır ve cünnetü’l-münâẓır fî usûli’l-fıḳh ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Aḥmed b.Hanbel. 2 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Reyyan, 2. Basım, 1423/2002.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfî. Lisanü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadır, 1414/1993.
• İbn Mekkî, Ahmed bin Muhammed Mekkî Ebu’l-Abbas Şihabüddin el-Huseynî el-Hamevî el-Hanefi. Gamzü uyûni’l-basar fî şerhi’l-eşbâh ve’n-nazâir. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1405/1985.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Eşbâh ve’n-nazâir alâ mezhebi Ebî Hanifete en-Nu’man. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1420/1999.
• İbn Rüşd el-Hafîd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Faslu’l-makâl. thk. Muhammed Ammare. b.y.: Dâru’l-Maarif, ts.
• İbnü’l- Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Muhtasaru müntehe’s-sûl ve’l-emel fi ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel. thk. Nezir Hamadû. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1427/2006.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. et-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. Mısır: Matba’atü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1351/1932.
• İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkî el-Hanbelî. Miftahu-dâri’s-saâde ve menşûru velayeti’l-ilmi ve’l-irade. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî el-Kıftî. İhbâru’l-ulemâ bi-ahbâri’l-hükemâ. thk. İbrahim Şemsettin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• İbnü’s-Salah, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Fetavâ İbnü’s-Salah. thk. Doktor Muvaffak Abdullah Abdülkadir. Beyrut: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1407/1986.
• Molla Fenarî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Füsûlü’l-bedai’ fi usûli’ş-şerâi’. thk. Muhammed Hüseyin Muhammed Hasan İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Neşşâr, Ali Sâmî en-. Neş’etü’l-fikri’l-felsefiyyi fî’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1397/1977.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî ğarîbi’l-kurʾân. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412/1991.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullâh b. Mes‘ûd b. Tâcişşerîa Ömer b. Sadrişşerîa el-Evvel Ubeydillâh b. Mahmûd el-Mahbûbî el-Buhârî. Tenkîhu’l-usûl. b.y.: y.y., ts.
• Saîd el-Endülûsî, Ebü’l-Kâsım Saîd b. Ahmed b. Abdurrahman. Tabakâtü’l-ümem. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1330/1912.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl. thk. Doktor Muhammed Zeki Abdulberr. Katar: Matabiu’d-Devha el-Hadise, 1984.
• Sezgin, Fuat. Arap İslam Bilimleri Tarihi. 4 Cilt. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayıncılık, 2015.
• Sezgin, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik. çev. Aliy Abdurrahman. 4 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2008.
• Sibeveyh, Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitab. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1408/1988.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. el-Eşbâh ve’n-nazâir fî kava’ıdi ve furû’ fıkhi’ş-Şafiî. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. el-Kavlü’l-müşrık fî tahrimi’l-iştiğali bi’l-mantık. thk. Doktor Seyyid Muhammed Seyyid Abdülvehhab. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1429/2008.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. Savnü’l-mantık. Mısır: Matba’atü’saadet, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî. el-Muvâfakât. thk. Ebu Ubeyde Meşhur b.Hasan Âli Selman. 6 Cilt. b.y.: Dâru İbn Affân, ts.
• Şehabeddin er-Remlî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed b. Hamza er-Remlî el-Menûfî el-Ensârî. Fetâvâ er-Remlî. 4 Cilt. b.y.: el-Mektebü’l-İslâmiyye, ts.
• Taftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’t-telvîh ale’t-tevzîh li metni’t-tenkîh fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Yıldırım, İlyas. Fıkıh Usûlu Mantık İlişkisi –Molla Fenârî Örneği–. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.