An Unknown Name in the Literature of ‘Ulūm al-Qur’ān: Shushavi and His Work al-Fevâidü'l-Jamile

Yıl 2023, Sayı: 6, 150 - 174, 09.06.2023

Ahmet Ağralı

Öz

This study aims to discuss the biography of a scholar who lived in Morocco in the 9th century and has not been known enough in Turkey. One of his works, which is both similar and different from some ascpects to the works of ulûmü'l-Qur'an, has become widespread since that time. The full name of the scholar, whose tag is mentioned as Rajrājī in some sources and Shūshāwī in others, is Abū 'Ali al-Husayn b. 'Ali b. Talha al-Rajrājī al-Wasīlī al-Shūshāwī. Shūshāwī's exact date of birth is unknown, but it is known that he died at the end of the 9th century (d. 899/1494). His name came from the town of Shīshāwa (al-Shūshāwa by another name) in the south of Morocco. Şûşâvî is in the field of ulûmü'l-Qur'an the author of a book named al-Fevâidü'l-cemîle ale'l-âyâti'l-celîle which was analyzed by İdris Azûzî, one of scholars in the Moroccan Sharia Faculty. This book was published in 1989 by the Moroccan Kingdom Ministry of Islamic Affairs and Foundations. Although thirty years have passed since its first publication, second edition has not appeared yet. It is thought that the work is not well known in our country. The study discusses the general features, sections, contents and the references of the work within the limits of an article in order to provide the work for the use of readers and to bring the work that is not sufficiently known to our literature.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ulumu, Shushawi, Recrâcî, Fevâid

'Ulûmü’l-Kur’ân Literatüründe Özgün ve Bilinmeyen Bir İsim: Şûşâvî ve el-Fevâidü’l-Cemîle Adlı Eseri

Öz

Bu çalışmada hicrî 9. asırda Fas’ta yaşamış ve ülkemizde az tanınan bir âlimin biyografisi ve eseri konu edilmektedir. Söz konusu âlimin ulûmü’l-Kur’ân alanında o dönemden itibaren yaygınlaşan ulûmü’l-Kur’ân eserlerine bazı yönleriyle benzeyen bazı yönleriyle de ayrışan bir eseri bulunmaktadır. Kimi kaynaklarda künyesi Recrâcî, kiminde Şûşâvî olarak geçen âlimin tam adı; Ebû Ali el-Hüseyn b. Ali b. Talha er-Recrâcî el-Vasîlî eş-Şûşâvî'dir. Doğum tarihi tam olarak bilinmeyen Şûşâvî’nin Hicrî 9. asrın sonunda vefat ettiği (ö. 899/1494) bilinmektedir. Künyesi, Fas’ın güneyinde yer alan Şîşâve (başka bir adla Şûşâve) beldesinden gelmektedir. Şûşâvî’nin ulûmü’l-Kur’an alanında bir eseri vardır: el-Fevâidü’l-cemîle ale’l-âyâti’l-celîle adındaki bu eser Fas Şeriat Fakültesi hocalarından İdrîs Azûzî tarafından tahkik edilerek 1989 yılında Fas Krallığı Vakıflar ve İslâmî İşleri Bakanlığı tarafından neşredilmiştir. Neşrinin üzerinden otuz yıl geçmesine rağmen yeni baskısına rastlanılmadığı gibi eserin ülkemizde de yeterince tanınmadığı düşünülmektedir. Çalışma, eserin genel özelliklerini, bölümlerini, içeriğini ve referanslarını ele almak, eseri okuyucuların kullanımına sunmak ve yeterince bilinmeyen eseri literatürümüze kazandırmak amacıyla yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Ulûmü’l-Kur’ân, Şûşâvî, Recrâcî, Fevâid

Kaynakça

• Anânî, İbrahim Anânî Atiyye el-. el-Burhân fi ulûmi’l-Kur’ân li’l-İmâmi’l-Havfî (Sûretu Yûsuf, dirâse ve Tahkîk). Malezya: Câmiatü’l-Medîne el-Âlemiyye, Külliyyetü’l-ulûmi’l-İslamiyye, Kısmü’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Ulûmuh, Malezya, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1436–2015.
• Bağdatlı İsmail Paşa, İsmail b. Muhammed Emin. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1951.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib el-. el-İntisâr li-sıhhati nakli’l-Kurʾân ve’r-red ʿalâ men nehalehü’l-fesâd biziyâde ev noksân. thk. Muhammed İsâm el-Kudat. 2 Cilt. Amman Beyrut: Darü’l-Feth ve Daru İbn Hazm, 1. Baskı., 1422–2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’s-Sahîh. thk. Muhammed b. Züheyr b. Nasır en-Nâsır. 9 Cilt. Dımeşk: Daru Tavki’n-Necât, 1., 1422.
• Bûsîrî, Ebû Abdillâh Şerefüddîn Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî. el-Kevâkibü’d-dürriye fî medḥi ḫayri’l-beriyye. nşr. Şemseddin Muhammed el-Feyyûmî. yy, ts.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsri Usulü. Ankara: Ankara : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1971.
• Çalışkan, İsmail. “Kadızâde Mehmed Ârif’in Ulûmu’l-Kur’ân’a Dair Risâlesi Üzerine”. Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Ârif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu. ed. Ömer Kara. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2014.
• Çetin, Abdurrahman. “Şâtıbî, Kāsım b. Fîrruh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Temmuz 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/satibi-kasim-b-firruh
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân ed-. el-Urcûzetü’l-münebbihe alâ esmâi’l-kurrâ ve’r-ruvât ve usûli’l-kırâât ve akdi’d-diyânât bi’t-tecvîd ve’d-delâlât. thk. Muhammed b. Mücgân el-Cezâirî. Riyad: Dârü’l-Muğnî, 1. Basım, ts.
• Dîneverî, Ebû Bekr Ahmed b. Mervân ed-. el-Mücâlese ve cevâhiru’l-ulûm. thk. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasan Âl Süleyman. 10 Cilt. Cemiyyetü’t-Terbiyeti’l-İslamiyye ve Dâru İbn Hazm, 1419h.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, ts.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-. ʿİnâyetü’l-Ḳāḍî ve kifâyetü’r-Râżî (Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî). 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt el-. Mucemu’l-Udeba. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslamî, 1. Baskı., 1414–1993.
• Hudaykî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-. Ṭabaḳātu’l-Ḥuḍaykî. thk. Ahmed Bûmezgû. Dârülbeyzâ: Matbaatü’n-Necâh el-Cedîde, 1. Basım, 1427–2006.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe. Te’vîlü müşkili’l-Kur’an. thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Necâh, Ebû Dâvûd Süleymân. Muhtasaru’t-Tebyin li hecai’t-tenzil. nşr. Kral Fahd Vakfı. thk. Ahmed b. Ahmed b. Muammer eş-Şirşal. Medine: Mücemma’ el-Melik Fehd, 1423h.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir. Kitâbü Îżâḥi’l-vaḳf ve’l-ibtidâʾ. thk. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan. 2 Cilt. Matbûâtu Mücemma’ el-Luğa’l-Arabiyye bi Dımeşk, 1390–1971.
• İbnü’l-Kādî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Miknâsî ez-Zenâtî. Dürretü’l-ḥicâl fî (ġurreti) esmâʾi’r-ricâl (Ẕeylü Vefeyâti’l-aʿyân). thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. 3 Cilt. Kahire: Dârü’t-Turâs, 1. Basım, 1391–1971.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Lübnan: Darü’l-Marife, 2., 1997.
• İltaş, Davut. “Tenḳīḥu’l-fuṣûl”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 05 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/tenkihul-fusul
• İsfahânî, Ebü’s-Senâ Şemsüddîn Mahmûd b. Abdirrahmân b. Ahmed el-. Beyânü’l-Muhtasar şerhu Muhtasarı İbnü’l-Hâcib. thk. Muhammed Mazhar Beka. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Darü’l-Medenî, 1. Baskı., 1406–1986.
• İşbîlî, Ebû Bekr Muhammed b. Hayr el-. Fihristü İbn Hayr el-İşbîlî. thk. Muhammed Fuad Mansur. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Kâfiyeci, Muhyiddîn Muhammed b. Süleyman el-. et-Teysîr fî kavâidi ilmi’t-tefsir. thk. Mustafa Muhammed Hüseyin ez-Zehebî. Kahire: el-Mektebetü’l-Kudsî, 1., 1419–1998.
• Kanunî, Muhammed b. Ahmed el-Abdî el-. Âsefî ve mâ ileyh kadîmen ve hadîsen. yy: yy, ts.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-. el-Furûḳ, Envârü’l-burûḳ fî envâʾi’l-furûḳ (el-Ḳavâʿidü’s-seniyye fi’l-esrâri’l-fıḳhiyye). 4 Cilt. Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Katib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-Zunûn an esami’l-kütüb ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-Mesnâ, 1941.
• Kattân, Mennâ b. Halil el-. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Riyad: Mektebetü’l-Maarif, 3. Basım, 1421–2000.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ ve Dâru İhyâi’t-turâsi’l-arabî, ts.
• Kuheylan, Abdullah b. Abdülğani. el-Üdfüvî Müfessiran ve Tahkiki suret-i Fatiha. Riyad: İmam Suud Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Linans Tezi, 1985.
• Ma‘mer b. Müsennâ, Ebû Ubeyde. Mecazü’l-Kur’ân. thk. Fuad Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancı, 1381–1962.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammuş. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye. thk. Şahid el-Bûşeyhî - İlmî araştırmalar Komisyon. 13 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Şarika Üniversitesi Şeriat ve İslami Araştırmalar Fakültesi, 1. Basım, 1429–2008.
• Mertoğlu, M. Suat. “Tefsir Tarihinde Dikkatlerden Kaçan Bir Eser: Üdfüvî’nin el-İstiğnâ fî ulûmi’l-Kur’ân’ı ve Eserin Mukaddimesi ile Fâtiha Sûresi Tefsirinin İlmî Neşri”. İslam Araştırmaları Dergisi 25 (2011), 51-112.
• Mertoğlu, M. Suat. “Üdfüvî, Muhammed b. Ali”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 31 Ocak 2021. /udfuvi-muhammed-b-ali
• Mücâşiî, Ebü’l-Hasen Alî b. Faddâl el-Mücâşiî el-Kayrevânî. Nüketü meʿâni’l-Ḳurʾân (en-Nüket fi’l-Ḳurʾân). ed. Abdullah Abdulkadir et-Tavîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, ts.
• Rabâtî, Ahmed b. el-Hâc er-Recrâcî er-. eş’Şümûsü’l-münira fî ahbâri medîneti’s-Suveyra. Rabat: el-Matbaatü’l-vataniyye, 1354.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed es-. Cemâlü’l-ḳurrâʾ ve kemâlü’l-iḳrâʾ. thk. Abdülhak Abdü’d-Dâyim Seyfü’l-Kâdî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1. Basım, 1419–1999.
• Selâvî, Şehâbeddin Ahmed es-. Kitâbü’l-İstiḳṣâ li-aḫbâri’d-düveli’l-maġribi’l-aḳṣâ. thk. Cafer en-Nâsırî - Muhammed en-Nâsırî. 3 Cilt. Dârü’l-Beyza, Dârü’l-Kitab, ts.
• Sûsî, Ebû Abdillâh Muhammed el-Muhtâr b. Alî b. Ahmed b. Muhammed es-. Sûsü’l-ʿâlime. 1 Cilt. Dârülbeyzâ/Casablanca: Mu´assasat Bensharra, 2. Basım, 1404–1984.
• Sûsî, Muhammed Muhtâr. el-Maʿsûl. Fas, ts.
• Sûsî, Muhammed Muhtâr. Ḫılâle Cezûle. 4 Cilt. Tatvan-Mağrib: el-Matbaatü’l-Mehdiyye, 1379h.
• Süyûtî, Ebu’l-Fazl Celalüddîn Abdurrahman b. Ebi Bekr es-. et-Tahbîr fî ilmi’t-tefsir. thk. Fethi Abdülkadir Ferid. Riyad: Daru’l-Ulûm, 1. Baskı., 1402–1982.
• Şâtıbî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Kāsım) Kāsım b. Fîrruh b. Halef eş-. Manzûmetü ʿAḳīletü etrâbi’l-ḳaṣâʾid fî esne’l-maḳāṣıd. thk. Emin Rüşdî Suveyd. Cidde: Dâru Nûri’l-Mektebât, 1. Basım, ts.
• Şâtıbî, Kāsım b. Fîrruh eş-. Ḥırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî. thk. Muhammed Temim ez-Zaʿbî. Mektebetü Darü’l-Hüda, Dârü’l-Ğavsânî, 4. Basım, 1426–2005.
• Şeybânî, Abdurrahman b. Ali eş-. Temyîzü’t-Tayyib mine’l-habîs fî mâ yedûru alâ elsineti’n-nâs mine’l-hadîs. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-’Arabî, 1405–1985.
• Şûşâvî, Ebû Ali Hüseyin b. Ali b. Talha Er-Recrâcî Eş-. el-Fevâidü’l-cemîle ale’l-âyâti’l-celîle. thk. İdris Azûzî. Fas: Fas Vakıflar ve Diyanet İşleri Bakanlığı, 1409–1989.
• Tayyâr, Müsaid b. Süleyman b. Nâsır et-. “Ulûmü’l-Kur’ân: Tarihi, Tasnifi ve Muhteviyatı”. Buhûs muhkeme fî ulûmi’l-Kur’ân ve usuli’t-tefsir. Riyad: Merkezu’t-tefsir li’d-dirâsâti’l-Kur’aniyye, 1436–2015.
• Teber, Hatice. Haricî-İbâdî Tefsir Geleneği Hûd b. Muhakkem el-Huvvârî ve tefsîri. Ankara: İlahiyat Yarınları, 2004.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed et-. Fütûḥu’l-ġayb fi (ve)’l-keşf ʿan ḳınâʿi’r-reyb (Şerḥu/Ḥâşiyetü’l-Keşşâf). ed. İyâd Muhammed el-Gavc - Muhammed Abdurrahim Sult’anü’l-ulema. thk. Cemil Benî Atâ. 17 Cilt. Câizetü Dubâi li’l-Kurani’l-Kerim, 1., 1434–2013.
• Tinbüktî, Ahmed Bâbâ et-. Neylü’l-ibtihâc bi-taṭrîzi’d-Dîbâc. ed. Abüdhamid Abdullah el-Herâme. Trablus: Dârü’l-kâtib, 2. Basım, 2000.
• Tinbüktî, Ebü’l-Abbas Ahmed Bâbâ et-. Kifâyetü’l-muḥtâc li-maʿrifeti men leyse fi’d-Dîbâc. thk. Muhammed Mutî. 2 Cilt. yy: Vizâratü Umûmi’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1421–2000.
• Uludağ, Süleyman. “Cezûlî, Muhammed b. Süleyman - TDV İslâm Ansiklopedisi”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 17 Kasım 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/cezuli-muhammed-b-suleyman
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed ez-. Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr ʿale’ṭ-ṭabaḳāti ve’l-aʿṣâr. 1 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı., 1417–1997.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.