Şair Vezîr Cüneyd’in Hayatı ve Arap Edebiyatındaki Yeri

Yıl 2023, Sayı: 6, 223 - 247, 09.06.2023

Hasan Soyupek

Öz

Arapça, Afrika kıtasında İslâm’ın on üçüncü asırdan on dokuzuncu asra kadar geçen süre zarfında yayılması neticesinde ortaya çıkmıştır. Müslümanlar kıtada yaşayanlar arasında İslâm’ı yayarak farklı alanlara dağılmışlardır. Kıtada yer alan Nijerya’da Arapça, İslam ile pek çok merhale geçirmiş ve zaman içerisinde ülkenin uleması da İslâmî ilimlerin yanında Arap edebiyatı konusunda da bilgi sahibi olmuşlardır. Özellikle Nijerya’nın Sokoto şehri, sosyal duruma yönelik emel ve ümitlerini yorumlayan meşhur şairlerle doluydu. Bu şairler inançlarına muhalif sosyal hayatı hem tenkit etmişler ve hem de toplumu ıslaha çağırmanın yanında hem sosyal çürümeye yönelik savaş açmışlar ve hem de toplumda baskın olan hayata karşı mücadele vermişlerdir. Bu husustaki düşüncelerini ise şiirlerle açıklamaya çalışmışlardır. Nijerya’nın önde gelen şairlerden Vezîr Cüneyd, Sokoto’da dünyaya gelmiş, çocukluğundan itibaren pek çok avantaja sahip bir şekilde yetişmiş, ilim yolunda ortaya koyduğu bütün bu çaba ve gayretin sonucunda geniş bir kültür elde etmiş, idrak ve kabiliyeti genişlemiştir. Sarf, aruz, belâgat ilimlerinde uzmanlaşmış ve Arap edebiyatında kasideler yazarak yeteneğini ortaya koymuştur. Şiirine sosyal meseleler yanında din, mersiye ve medih gibi şiir sanatı hâkim olmuştur. Doğaçlama şiir söyleyebilen, gördüğü ve aklına gelen bir şeyi niteleyebilendir. İstenilen manaya işaret eden lafızları seçme yeteneği şiire güzellik katmıştır. Beyitlerde kullandığı lafızların çoğu akıcı, kulağa hoş gelen harflerden olmuştur. Anlama uygun lafızların seçiminde çok hassas davranmış ve ağır gelen lafızlara yer vermemiştir.

Anahtar Kelimeler

Afrika, Nijerya, Arap edebiyatı, Arap şiiri, Hevsâ dili

Poet Vizier Junayd's Life and His Place in Arabic Literature

Öz

Arabic emerged as a result of the spread of Islam in the African continent during the period from the thirteenth to the nineteenth centuries. Muslims spread to different areas by spreading Islam among the inhabitants of the continent. In Nigeria, which is located on the continent, Arabic has undergone many stages with Islam, and over time, the nation's ulema have learned about Arabic literature as well as Islamic sciences. The Nigerian city of Sokoto, in particular, was filled with famous poets who commented on their aspirations and hopes for the social situation. These poets both criticized the social life that is in conflict with their beliefs, and in addition to calling the society to reform, they both declared war against social decay and struggled against the dominant life in the society. They tried to explain their thoughts on this issue with poems. One of Nigeria's leading poets, Vezir Cüneyd was born in Sokoto, he was brought up as a superior among his peers who had many advantage since his childhood. As a result of all this effort he put forward on the path of science, he acquired a wide culture and expanded his comprehension and ability. He specialized in the sciences of consumption, prosody and rhetoric and showed his talent by writing odes in Arabic literature. In addition to social issues, his poetry was effected by religion and poetic arts such as elegy and praise. He is the one who can improvise poetry and describe something he sees and comes to his mind. The choice of words that point to the desired meaning has added beauty to the poem. Most of the words he used in the couplets were fluent and pleasant-sounding letters. He was very sensitive in the selection of words suitable for the meaning, he did not include words that were not in use and ambiguous.

Anahtar Kelimeler

Africa, Nigeria, Arabic literature, Arabic poetry, Hevsa language

Kaynakça

• Abikan, Musa Abdüsselâm Mustafa. “el-Lügatu’l-Arabiyye fî Nijeryâ beyne’l-emsi ve’l-yevm”. Mecmeu’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-Urdinî 81 (Aralık 2011), 217-285.
• Abikan, Musa Abdüsselâm Mustafa. “el-Gazel fi’ş-şi‘ri’l-Arabi’n-Nîcirî beyne’t-tecdîd ve’l-muhâkât”. Mecelletü’l-kısmi’l-Arabî 23 (2016), 281-302.
• Abikan, Musa Abdüsselâm Mustafa. “el-Edebü’l-İslâmî fî dîvâni’l-Vezîr Cüneyd”. Mecelletü’z-zerkâi 19/2 (2019), 197-204.
• Abikan, Musa Abdüsselâm Mustafa. “eş-Şi‘ri’s-sûfî fî Nijeryâ: Defâiu ve’t-ticâhât”. Islamic Research Instıtue. Erişim 31 Ocak 2021. https://iri.iiu.edu.pk Agâka, Abdülbâkî Şuayb. “el-Mutâraha beyne’l-Vezîr Cüneyd ve necluhu Sambo Veli Cüneyd”. Mecelletü’n-Nahda, Merkezü’d-Dirâsâti’l-Arabiyye, Câmiatu Osman b. Fudî Sokoto, Nijerya, 1999.
• Ahmed Ebû Bekir Abdullah - el-Murtaza, Maslahuddîn Yusuf. “İzdihâru’l-lugati’l-Arabiyye ve Âdâbuhâ fî Nîjiryâ”. el-Mü’temeru’d-Düvelî li’l-Lügati’l-Arabî. Erişim 15 Eylül 2021. https://www.alarabiahconferences.org
• Ali Muhammed - İbrâhîm Şeyh. “el-Vasfu fî şi‘ri’l-Vezîr Cüneyd: Dirâsetun tahlîliyye li ba’dı’l-kasâid fî dîvânihi”. Mecelletü’d-Dirâsâti’l-Arabiyye (Silsile Cedîde) 1 (2018), 158-159.
• Bâbekr, Hasan Muhammed Kadramârî. “el-Eseru’l-Arabiyye fî’l-luğâti ve’s-sekâfeti’l-İfrîkıyye”. Mecelletu’t-Dirâset’il-İfrîkî 39 (2008), 1-20.
• Bâbikir, Kemal. “Nefsetu’l-mastar an ahbesi’l-usûr li’l-Vezîr Cüneyd b. Muhammed el-Buhârî”. Mecelletü’d-dirâsâri’l-lugavî 10 (Aralık 2013), 26-46.
• Bello, Gazâlî. “Maa kasîdeti’ş-şekvâ ve’l-hanîn ile’l-vatan li’d-doktor el Vezîr Cüneyd b. Muhammed el-Buhârî dirâse-edebiyye-tahlîliyye”. Proceeding of the international conference on Arabic studies anda Islamic Civilization İcasic, Sust journal of Humanities 18/3 (Semtember 2017) 107-119.
• Bulut, Ali. Belâgat-ı Müyessera (Meânî-Beyân-Bedî). İstanbul: M.Ü. İlâhiyât Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Çiftçi, Faruk – Soumana, Youssoufa. “Batı Afrika 20. Asır Şairlerinde Mersiye Sanatı”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (Aralık 2020), 851-887.
• Durmuş, İsmail. “Teşhis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/566-567. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Ebû Süleymânû. “el-Kıyamu’l-cemâliyye fî şi‘ri’l-Vezîr Cüneyd Muhammed el-Buhârî: Dirâse-Mevduıyye-Fenniyye”. Mecelletü külliyeti’t-dirâseti’l-Arabiyye 38 (Temmuz 2020), 1738-1780.
• Emîn, Yahyâ Muhammed. Tuhfetu vuzerâu Sokoto fi’s-Sekâfeti’l Arabiyye ve’l-İslâmiyye et-Tabatu’s-Sâniye. Sokoto, 2009.
• Endelusî, İbn Abd Rabbih. Kitâbu’l-Ikdil-Ferîd. Lübnan: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, t.y.
• Evvel, Abdurrahîm Îsâ. el-Keşşâf fi’l-edebi’l-Arabî li’l-medâri’s-seneviyye bi Garbi Afrikâ. y.y., 1999.
• Gaden, Ömer Mûsâ. Edebü’r-rihle fî Dîvân revâhi’l-ezhâr min ravdı’l-cinân li’-Vezîr Cüneyd en-Nicerî. Malezya, 2016.
• Göçmen, Yakup. “Antere b. Şeddâd’ın Şiirlerinde Tasvir”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/4 (Haziran 2016/1), 69-98.
• Hâc, Ömer Ebû Bekir. el-Vezîr Cüneyd Kenâsîr. Sokoto: Kısmu’l-lugati’l-Arabî, 1981.
• Halîlullah, Muhammed Osman. “er-Rihletu fî edebi’l-Arabî en-Nîcîrî: Dirâse, Tahlîliyye, Nakdiyye”. IUMJ 7 (2) (2020), 159-167.
• Hiskett, Mervyn. “Batı Afrika’da Kurulan İki Derviş Devlet: Sokoto Hilafeti (1232-1317/1817-1900) ve Masina Devleti (1318-1279/1819-1862)”. çev. Kadir Özköse. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (Aralık 2003), 173-202.
• Hiskett, Mervyn. “Kuzey Nijerya”. çev. Kadir Özköse, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Haziran 2004), 249-260.
• İlûrî, Âdem b. Abdillâh. Mûcez Târîhı Nijeryâ. Beyrut, 1965.
• İlûrî, Âdem b. Abdillâh. Misbâhu’d-dirasâti’l-edebiyye fi’d-diyâri’n-Nîcîryâ. y.y., 1967.
• İlûrî, Âdem b. Abdillâh. Eşi‘atu’l-ukûl alâ edvâi’l-kandîl ve’l-fudûl. Nijerya: Matbatu’s-sekâfeti’l-İslâmiyye, 1977.
• İlûrî, Âdem b. Abdillâh. el-Fevâkihu’s-sâkıta. Kahire: el-Meşhedu’l-Huseynî, t.y.
• Kânî, Ahmed Muhammed. “Âhiru’l-muhakkikîne”. Havliyyâtu’l-câmiati’l-İslâmiyye bi’n-Nîcer 4 (2007), 86-90.
• Khânî, Ahmed – Gandi, Kabir Ahmed, State and Society in the Sokoto Caliphate. Sokoto, 1999.
• M. Hayr Ramazan Yûsuf. Tekmiletü mu‘cemi’l-müellifin. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1997.
• Muhammed Emîn Hüseyin. el-Esâlîbu’l-inşâiyye fî dîvân revâihi’l-ezhâr min ravdı’l-cinân li’l-Vezîr Cüneyd-dirâse, belâgiyye, tahlîliyye. Gana, 2015.
• Muhammed er-Râbi Suad. Musâhemetu ulamâi bilâdi Hevsâ fî hımâyeti’l-lugati’-Arabiyye ve neşruhâ fî Ğarbi İfrîkıyye. Kano: Bayero University, 2013.
• Muhammed Safiyyu Abdulkadir. “Dikkatu ihtiyâri’l-elfâz ve tarâfetihâ fî şi‘ri’l-Vezîr Cüneyd”. Erişim 7 Eylül 2019. www.slidesahare.net
• Ömer Muhammed. “es-Sıfatü’l-müşebbehe ve delâlâtühe fî dîvâni ifâdeti’t-tâlibîn”. Mecelletü’t-dirâsâti’l-Arabiyye 1 (2018), 344-364.
• Öznurhan, Halim. “Buhârî, Cüneyd b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek-1/217. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Sambo, Veli Cüneyd. “el-Vezîr Cüneyd ve tatbîkuhu li’t-terbiyyeti’l-İslâmiyye fî hayâtihi’l-ilmiyye”. Mecelletu külliyeti’-âdâb ve’d-dirâsât. Nijerya, 2000.
• See Islam for Africa. Durban: Islamic Movement of South Africa, 1990.
• Sheikh Magary, Erişim 14 Eylül 2015, www.sheikhmagary.com.ng.
• Sokoto, Nâsır Ahmed. el-Kıyamu’r-rûhıyye fî şi‘ri’l-Vezîr Cüneyd b. el-Vezîr -el-Buhârî. y.y., 2001.
• Sokoto, Nâsır Ahmed. “Nakdu’l-hayâti’l-içtimâiyye ledâ şuarâi medineti Sokoto: Dirâse tahîliyye linûniyyeti’ş-şâiri’l Vezîr Cüneyd fîmuhârebeti’l-fesâdi’l-içtimâi”. Proceeding of the international conference on Arabic studies anda Islamic Civilization İcasic. 211-221. Kuala Lumpur, 2014.
• Sokoto, Nâsır Ahmed. “el-İtticâhu’r-remzî ınde’ş-şâir el-Vezîr Cüneyd: Dirâsetun tahlîliyye”. Degel Journal of Faculty of Arts And I Islamıc Studıes 14 (Haziran 2017), 261-270.
• S. Speri-Ch. Shackl. Qasida Poetry in Islamıc Asia and Africa. Leiden, 1996.
• Suveyd, Ali Nâbi. Devru’l-medârisi’l-Arabiyye fi’d-diyâri’n-Nicirî. y.y., 1987.
• Şeyh Osman Kübra. eş-Şi‘ru’s-Sûfiyyu fî Nijeryâ. Kahire, 2000.
• Ûmâr, Atıyye. eş-Şeyh Osman b. Fûdî ve hareketuhu’l-ıslâhiyye cuzûrûhe ve te’sîrâtühe alâ Garbi Afrîkâ (1168-1233/1754-1817). Metlili: University of Ghardaia, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Yusuf Muâz İbrahim. Melâmihu tetavvuri’ş-şi‘ri’-Arabî fî vilâyeti Katsina (Nijerya). Ümmü Dermân Üniversitesi Araştırma Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Zakarıyyah, Ayodele Abdullahı. “Nijerya’da Arap Dili Eğitimi Serancamı”. Asos Journal Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 50 (Temmuz 2017), 449-470.