The First Most Comprehensive Turkish Fiqh Work: Hukuki Islāmiyye ve Istilahati Fikhiyye Kamusu

Yıl 2023, Sayı: 7, 1 - 8, 28.12.2023

Talip Türcan

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1352311

Öz

Hukuki Islamiyye ve Istilahati Fikhiyye Kamusu is the first and most comprehensive original (untranslated) work in Turkish, which was written according to classical fiqh systematics in the modern period. The absence of a Turkish original work containing all the subjects of fiqh is the main reason for Omer Nasuhi Bilmen to write the work. Hukuki Islāmiyye ve Istilahati Fikhiyye Kamusu was first published in six volumes by Istanbul University Faculty of Law between 1949-1952. Kamus was classified in the form of kitābs (chapters) as in classical fiqh sources. The first volume of Kamus is an introduction (Methal) and consists of two chapters (kitābs). The First Chapter (Birinci Kitap) of Methal is devoted to the terms and the basic issues of usūl al-fiqh, and the commentary (sharh) of the 99 general rules in Majalla-i Ahkam-i Adliyyah and some other general rules of fiqh. The Second Chapter (İkinci Kitap), on the other hand, contains a brief history of fiqh, explanations about mujtahids' and jurists' strata and degrees, and the reasons for disagreement of the fuqaha. At the end of the Second Chapter, a tabaqāt al-fuqahā as a subsection is also added, consisting of the biographies of Sahābah (the companions), Tābi‘ūn (the successors), Tābiʿū al-Tābiʿīn (the generation after the Tābi‘ūn) and 405 mujtahids and faqīhs who lived in later periods. In Kamus, the furūʿ al-fiqh was classified in 28 chapters. Bilmen determined the title of the work he wrote according to its content and explained why he chose the title as such. The term “Hukuki Islāmiyye” in the title of the work was chosen to indicate that Kamus doesn't include the provisions regarding worship, but Islamic legal provisions only. The term “Istilahati Fikhiyye” shows that the work also has the quality of a dictionary of fiqh. At the beginning of each chapter in the work, the relevant terms are defined one by one. The number of defined terms in the work is more than 1400. In the work, although Islamic law was examined on the basis of the Hanafī sect, the views of the Mālikī, Shāfiʿī, Hanbalī and Zāhirī sects were also included in a way that allows comparison and forming an opinion at a certain level. Bilmen states that he did not include the proofs of the provisions in his work on the grounds that they were explained in comparative and detailed fiqh sources. Kamus also functions as a commentary on Majalla-i Ahkam-i Adliyyah, because it deals with all the issues legislated in it. In addition, Kamus also gives information about some regulations of Ottoman law that are not included in fiqh. Although Bilmen follows the classical fiqh tradition in Hukuki Islāmiyye ve Istilahati Fikhiyye Kamusu, it is possible to see the effects of the modern period in his work. In Kamus, he attaches importance to explaining the wisdoms, that is, the individual and social benefits (masālih), which are considered while legislating the shar'i provisions, in order to respond to the criticisms directed at Islamic law in the modern period. Bilmen is not only content with conveying classical fiqh doctrines, but also interested in fiqhi/legal issues that came to the fore in his lifetime and makes an effort to determine the approach of Islamic law to them. The fact that the author is the last representative of the classical fiqh tradition and his strong knowledge on fiqh elevated Hukuki Islāmiyye ve Istilahati Fikhiyye Kamusu to the level of a reliable handbook for researchers of Islamic law and legal history in our country.

Anahtar Kelimeler

Omer Nasuhi Bilmen, Hukuki Islāmiyye ve Istilahati Fikhiyye Kamusu, Islamic Law, Legal History, Comparative Law

İlk En Kapsamlı Türkçe Fıkıh Eseri: Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu

Öz

Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu modern dönemde klasik fıkıh sistematiğine göre kaleme alınmış Türkçedeki ilk ve en kapsamlı telif eserdir. Fıkhın bütün konularını içeren Türkçe telif bir eserin mevcut olmaması, Ömer Nasuhi Bilmen’in eseri kaleme almasındaki en temel gerekçeyi teşkil etmektedir. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, ilk defa 1949-1952 yılları arasında İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi tarafından altı cilt olarak yayımlanmıştır. Kamus, klasik fıkıh kaynaklarında olduğu gibi kitâblar (bölümler) biçiminde tasnif edilmiştir. Kamus’un ilk cildi bir giriş mahiyetinde olup, Methal başlığını taşımakta ve iki bölümden (kitap) oluşmaktadır. Methal’in ilk bölümü (Birinci Kitap), fıkıh usûlü terimlerine, usûlün temel konularına, Mecelle’deki 99 küllî kâide ile diğer bir kısım küllî fıkıh kâidelerinin şerhine ayrılmıştır. İkinci bölümü (İkinci Kitap) ise kısa bir fıkıh tarihi ile müctehidlerin ve fakîhlerin tabaka ve derecelerine ilişkin açıklamaları, fukahânın ihtilaf sebeplerini içermektedir. İkinci Kitap’ın sonuna, ayrıca, sahâbe, tâbiûn, tebe-i tâbiîn ile sonraki dönemlerde yaşamış 405 müctehid ve fakîhin terceme-i hâlinden oluşan bir tabakâtu’l-fukahâ alt bölümü eklenmiştir. Kamus’ta fıkhın furû’ kısmı (furû’u’l-fıkh) 28 kitap hâlinde ele alınmaktadır. Bilmen, yazdığı eserin başlığını içeriğine göre belirlemiş ve başlığı niçin öyle belirlediğini de bizzat izah etmiştir. Eserin başlığındaki Hukukı İslâmiyye tabiri, Kamus’un, ibâdete ilişkin hükümler dışında kalan İslâm hukuku konularını içerdiğini belirtmek için seçilmiştir. Istılahatı Fıkhiyye tabiri, eserin aynı zamanda bir fıkıh lügati niteliği taşıdığını göstermektedir. Çünkü eserde her kitabın (bölüm) başında ilgili terimler tek tek tanımlanmaktadır. Kamus’ta tanımlanan terimlerin sayısı 1400’den fazladır. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu’nda İslâm hukuku, hanefî mezhebi esas alınarak incelenmiş olmakla birlikte, mâlikî, şâfiî, hanbelî ve zâhirî mezheplerinin görüşlerine de doktrinin kendi içinde karşılaştırma yapmaya ve belli bir düzeyde kanaat oluşturmaya imkân sağlayacak ölçüde yer verilmiştir. Kamus, müdellel bir fıkıh kitabı değildir. Bilmen, hükümlerin delillerine, onların çok geniş ilm-i hilâf ve mufassal fıkıh kaynaklarında açıklanmış oldukları gerekçesiyle yer vermediğini belirtmektedir. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’de düzenlenen bütün meseleleri ele aldığı için ona dair bir şerh işlevi görmektedir. Ayrıca Kamus, Osmanlı hukukunun fıkha dâhil olmayan kimi alanlarına da açıklık getirmektedir.
Bilmen, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu’nda klasik fıkıh geleneğini takip etmekle birlikte, onun eserinde modern dönemin etkilerini görmek mümkündür. Bilmen, Kamus’ta, modern dönemde İslâm hukukuna yönelen eleştirilere cevap olmak üzere, şer’î hükümler sevk edilirken gözetilen hikmetleri, yani bireysel ve toplumsal yararları (masâlih) açıklamaya özel bir önem vermektedir. Bilmen, yalnızca klasik fıkıh doktrinlerini aktarmakla yetinmemekte, aynı zamanda yaşadığı dönemde öne çıkan fıkhî/hukukî meselelere ilgi göstermekte ve İslâm hukukunun bunlara ilişkin yaklaşımını tespit etme hususunda da gayret sarf etmektedir. Müellifinin klasik fıkıh geleneğinin son bir temsilcisi olması ve fıkha dönük güçlü birikimi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu’nu, ülkemizdeki İslâm hukuku ve hukuk tarihi araştırmacıları bakımından güvenilir bir el kitabı düzeyine yükseltmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, İslâm Hukuku, Hukuk Tarihi, Mukayeseli Hukuk

Kaynakça

• Akdemir, Salih (1950-2014). “A. Ûdeh’in ‘et-Teşrîu’l-Cinaî el-İslâmî’ Adlı Eseri ve Tercümesi Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (1987), 37-51.
• Bilmen, Ömer Nasuhi (1883-1971). Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1985.
• Candan, Canan. Ö. N. Bilmen’in İlmî Kişiliği ve “Hukukı İslâmiyye Kamusu” Adlı Eserinin Tahlili. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
• Çelik, Esra. Ömer Nasuhi Bilmen’in “Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu” Adlı Eserinin İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Tokat: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Emiroğlu, İbrahim. “Ömer Nasuhi Bilmen’in Hukuk-i İslamiyye ve Islahat-ı Fıkhiyye Kamusu’nun Mantıksal Açıdan Değer(lendirilmes)i”. Türk-İslam Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu. 1/555-572. Erzurum: Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2007.
• en-Nesefî, Ebû Hafs (ö. 537/1142). Şerhu Medâri’l-Usûl. thk. İ. Abd Abbâs, Irak: el-Mecma’u’l-Fıkhî el-Irakî, ts.
• Gedikli, Fethi. “Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kâmusu’nun İstanbul Hukuk Fakültesi’nce Yayınlanmasının Değerlendirilmesi”. Müftü ve Müderris Ömer Nasuhi Bilmen Sempozyum Tebliğleri. 97-104. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2017.
• Gür, A. Refik (1907-1986). Hukuk Tarihi ve Tefekkürü Bakımından Mecelle. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1977.
• Karaman, Hayreddin. Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: Nesil Yayınları, 1989.
• Koca, Ferhat. “Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/319-320. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Mahmûd Hamza Efendi (1821-1887). el-Ferâidu’l-Behiyye fi’l-Kavâid ve’l-Fevâidi’l-Fıkhiyye. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• Özdirek, Recep. “Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhıye Kamusu’nun Kaynakları (Fetva Kitapları)”. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 19-20 (2016), 117-144.
• Şener, Mehmet. “Ömer Nasûhi Bilmen ve Hukûk-ı İslâmiyye ve Islâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu”. Türk-İslam Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu. 1/33-51. Erzurum: Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2007.
• Türcan, Talip. “Ömer Nasuhi Bilmen ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26 (2015), 279-291.
• Türcan, Talip. “Bir Fıkıh Âlimi Olarak Ömer Nasuhi Bilmen (1883-1971) -Türkiye’deki Fıkıh ve Mukayeseli Hukuk Çalışmalarına Katkısı-”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 6 (2005), 427-438.
• Türcan, Talip. İslâm Hukuk Biliminde Norm-Amaç İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet (1904-1992). “Hukukı İslâmiyye Kamusu Niçin ve Nasıl Neşredildi?”. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8/295-296. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1985.
• Yazar, Sadık. “Osmanlı Döneminde Fıkıh Sahasında Yapılmış Türkçe Tercümeler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014), 49-166.