İslâm Hukukuna Göre (Gazze’de) Zulüm Altındaki Müslümanlara Yardım Yükümlülüğü

Yıl 2024, Sayı: Gazze, 26 - 44, 30.11.2024

İbrahim Paçacı

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1564353

Öz

Tarih boyunca, insanların inançları ve farklılıkları sebebiyle baskı ve zulme uğradıkları görülmektedir. Demokrasi ve insan hakları konusunda ileri seviyelere ulaşıldığının iddia edildiği günümüzde de insanlar, inanç ve farklılıkları sebebiyle öldürülmekte, baskı ve zulme maruz kalmaktadırlar. Zulme uğrayan toplumlardan biri de Gazze’de yaşayan Filistinli Müslümanlardır. 1948 yılından itibaren İsrail, Filistin topraklarını işgal etmiş ve halkına baskı, zulüm ve işkence uygulamıştır. İsrail’in, cinayet, zulüm ve işkenceleri 07 Ekim 2023 tarihinde yeni bir boyuta evrilerek bir insanlık suçu olan soykırıma dönüşmüştür. İsrail, 07.10.2023 tarihinden bugüne, çoğunluğu çocuk ve kadınlardan oluşan 41.909 kişiyi katletmiş ve 97.303 kişiyi yaralamıştır. Müslümanların, Filistin halkına yönelik devam eden bu cinayet, işkence ve zulmün sonlandırılması konusunda yapması gereken stratejik, ekonomik ve askeri yükümlülükleri bulunmaktadır.
Müslümanların “iyilik ve Allah’a karşı kulluk bilincinde yardımlaşma” yükümlülüğünün gereği olarak, İslâm ülkelerinin işbirliği yapmaları; Müslümanların aleyhine bir ittifaka girmekten kaçınmaları gerekir. Bu çerçeveden olarak İslâm ülkeleri, İsrail ile diplomatik ve stratejik ilişkilerini kesmeli; üçüncü ülkelerle Filistinliler aleyhine olabilecek eylemlerde işbirliği yapmamalı, Müslümanların aleyhine olabilecek gizli bilgileri onlarla paylaşmamalıdırlar.
İslâm hukukunda, İslâm’a ve Müslümanlara düşmanca duygular besleyen ve/veya İslâm ülkesine saldıran ülke ve gruplara, silah, mühimmat, yedek parça ve silah yapımında kullanılan hammaddelerin satışı ittifakla caiz görülmemiştir. Bunun yanında haksız olarak İslâm ülkesine savaş açan, Müslümanlara baskı ve zulüm uygulayan gayrimüslimleri bu hareketlerinden vazgeçirmek ve barışa zorlamak amacıyla, silah dışındaki gıda maddeleri, giysi, petrol gibi temel ihtiyaçların satışına sınırlandırma getirilebilir. Bu çerçeveden olarak Filistin halkına yönelik cinayet, işkence ve zulmü sonlandırmak amacıyla İsrail ve onu destekleyen ülkelere silah yapımında kullanılan hammadde, petrol gibi stratejik malların satılmaması gerekir. Bunun yanında söz konusu ülkelerden ithalat yasağı; bireysel olarak da bu ülke mallarının alınmaması da yükümlülükler arasındadır. Ayrıca İsrail’in zulmü altında, yiyecek, içecek, barınma gibi temel ihtiyaçlarından mahrum Filistinlilere yardım elini uzatmak; hasta ve yaralıların tedavisini yaptırmak, ilaç ve tıbbî malzeme yardımında bulunmak; diğer İslâm ülkesine sığınan Filistinlilere sınırları açarak güvenli bir yuva sunmak Müslümanların görevlerindendir.
İslâm bilginlerinin çoğunluğuna göre Müslümanlara saldırılması, onlara can, mal ve inanç hürriyeti tanınmayıp baskı ve zulüm uygulanması savaş gerekçesi olduğu için, diplomatik ve ekonomik tedbirlerin etkili olmaması ve İsrail’in bu insanlık suçunu işlemeye devam etmesi durumunda askeri müdahale meşru hale gelecektir. Bu itibarla Birleşmiş Milletler Barış Gücü tarafından bu müdahalenin yapılması için gerekli girişimlerde bulunulması, bunun mümkün olmaması durumunda İslâm İşbirliği Teşkilatına üye ülkelerce böyle bir müdahalenin planlanması uygun olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Filistin, Gazze, Yardım, Stratejik Ortaklık, Soykırım

Obligation to Help Persecuted Muslims (in Gaza) According to Islamic Law

Öz

Throughout history, it is seen that people have been oppressed and persecuted because of their beliefs and differences. In today's world, where it is claimed that advanced levels of democracy and human rights have been reached, people are killed because of their beliefs and differences, and they are subjected to oppression and persecution. One of the persecuted communities is the Palestinian Muslims living in Gaza. Since 1948, Israel has occupied Palestinian lands and oppressed, persecuted and tortured its people. Israel's murder, cruelty and torture evolved into a new dimension on October 07, 2023 and turned into genocide, a crime against humanity. Since 07.10.2023, Israel has killed 41,909 people, mostly children and women, and injured 97,303 people. Muslims have strategic, economic and military obligations to put an end to this ongoing killing, torture and persecution of the Palestinian people.
As a requirement of Muslims’ obligation to “help each other with the consciousness of goodness and servitude to Allah,” Islamic countries must cooperate; they must avoid entering into an alliance against Muslims. In this context, Islamic countries must sever diplomatic and strategic relations with Israel; they must not cooperate with third countries in actions that may be against the Palestinians, and they must not share confidential information with Muslims that may be against them.
In Islamic law, it is not permissible to sell weapons, ammunition, spare parts and raw materials used in the production of weapons to countries and groups that harbor hostile feelings towards Islam and Muslims and/or attack an Islamic country. In addition, in order to dissuade non-Muslims who unjustly wage war against Islamic countries and oppress and persecute Muslims, to discourage these actions and force them to make peace, restrictions may be imposed on the sale of basic necessities such as foodstuffs, clothing and oil other than weapons. In this context, in order to put an end to the murder, torture and oppression of the Palestinian people, strategic goods such as raw materials and oil used in the production of weapons should not be sold to Israel and the countries that support it. In addition, the ban on imports from the aforementioned countries; Individually, it is also among the obligations not to buy the goods of this country. In addition, to extend a helping hand to Palestinians who are deprived of basic needs such as food, drink and shelter under Israeli oppression; to treat the sick and wounded, to provide medicines and medical supplies; It is one of the duties of Muslims to offer a safe home to Palestinians who have taken refuge in other Islamic countries by opening their borders.
According to the majority of Islamic scholars, since attacking Muslims, denying them freedom of life, property and belief and applying oppression and cruelty to them is a justification for war, military intervention will become legitimate if diplomatic and economic measures are not effective and Israel continues to commit this crime against humanity.In this respect, it would be appropriate for the United Nations Peacekeeping Force to take the necessary steps to carry out this intervention, and if this is not possible, it would be appropriate to plan such an intervention by the member states of the Organization of Islamic Cooperation.

Anahtar Kelimeler

Palestine, Gaza, Help, Strategic Partnership, Genocide

Kaynakça

• Abderî, Ebu Abdillâh Muhammed b. Yûsuf b. Ebi’l-Kâsım. et-Tâc ve’l-İklîl li-Muhtasari Halîl. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398.
• Adevî, Ali es-Saîd. Hâşiyetü’l-Adevî alâ Şerhi Kifâyeti’t-Tâlibi’r-Rabbânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412.
• Ahmed, İbn Hanbel. Müsnedü’l-İmâmi Ahmed b. Hanbel. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Âlûsî, Şihâbuddîn es-Seyyi Mahmûd. Rûhu’l-Me’ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-’Azîmi ve’s-Seb’i’l-Mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Arı, Yılmaz. “Bir İnsanlık Suçu ve Soykırım Trajedisi: İsrail’in Filistinlilere Uyguladığı Devlet Terörü Nedeniyle Yargılanması Gerektiğine Dair Bir Değerlendirme”. Darulhadis İslami Araştırmalar Dergisi 5 (Aralık 2023), 22-44. https://doi.org/10.61216/darulhadisdergisi.1392165
• Arı, Yılmaz. “Gölgede Kalan Yıkım: İsrail’in Devlet Destekli Terörü ve Soykırım Trajedisi Tarihi”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (Eylül 2024), 639-665. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1491769
• Aşkar, Muhammed Süleymân Abdullah. el-Vâdıh fî Usûli’l-Fıkh li’l-Mübtediîn ma’a Es’iletin li’l-Münâkaşati ve Temrînât. 1 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2. Baskı., 2004.
• Bag, Mustafa. “Uygurlara ‘Çin işkencesi’: Doğu Türkistan’da neler oluyor?” euro news, 08 Temmuz 2020. https://tr.euronews.com/2020/07/08/uygurlara-cin-iskencesi-dogu-turkistan-da-neler-oluyor
• Ba’lî, Abdurrahman b. Abdullah. Keşfu’l-Muhadderât ve’r-Riyâdu’l-Müzhirât li-Şerhi Ahsari’l-Muhtasarât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Baskı., 2002.
• Beyhakî, Ebu Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-Kübrâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Baskı., 2003.
• Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdilhalik. el-Bahru’z-Zehhâr (Müsnedü’l-Bezzâr). 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûmi ve’l-Hükm, 1. Baskı., 1988.
• Biogradlija, Lejla - Nurduhan, Ahmet. “Bosna Hersek’in 27 yıldır kanayan yarası Srebrenitsa soykırımı”. Anadolu Ajansı, 10 Temmuz 2022. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bosna-hersekin-27-yildir-kanayan-yarasi-srebrenitsa-soykirimi/2634171
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. İdrîs. Keşşâfu’l-Kınâ’an Metni’l-İknâ’. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Baskı., 1997.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. 8 Cilt. Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Baskı., 2010.
• Demîrî, Kemâlüddîn Ebu’l-Bekâ Muhammed b. Mûsâ b. Îsâ. en-Necmü’l-Vehhâc fî Şerhi’l-Minhâc. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1. Baskı., 2004.
• Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm İbn Muğîre el-Cu’fî el-Buhârî. el-Câmi’u’l-Müsnedü’s-Sahîhu’l-Muhtasaru min Umûri Rasûlillâhi (s.a.s) ve Sünenihi ve Eyyâmihi. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1. Baskı., ts.
• Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünenü İbni Mâce. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ebu Bekir el-Haddâd, Ebu Bekir b. Ali b. Muhammed. el-Cevheretü’n-Neyyire alâ Muhtasari’l-Kudûrî. 2 Cilt. Pakistan: Mektebetü’l-Hakkâniyye, ts.
• Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Riyad: Mektebetü’l-Meârif li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 2. Baskı., 1424.
• Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevra et-Tirmizî es-Sülemî. el-Câmi’u’s-Sahîh (Sünenü’t-Tirmizî). 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usûlü’l-Fıkh. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Sahîhu Müslim. 1 Cilt. Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, 1998.
• Ekip. “İsrail, soykırım savaşının 1. yılında Gazze Şeridi’ne saldırılarını sürdürdü”. Anadolu Ajansı, 07 Ekim 2024. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/israil-soykirim-savasinin-1-yilinda-gazze-seridine-saldirilarini-surdurdu/3353557#:~:text=%C4%B0srail%2C%207%20Ekim'deki%20sald%C4%B1r%C4%B1larda,97%20bin%20303%20ki%C5%9Fi%20yaraland%C4%B1.
• euro news. “Srebrenitsa Soykırımı: Sürece nasıl gelindi, neler yaşandı?” euro news, 10 Temmuz 2021. https://tr.euronews.com/2021/07/10/srebrenitsa-soykirimi-surece-nasil-gelindi-neler-yasandi
• Haccâvî, Ebu’n-Nücâ Şerefüddîn Mûsâ el-Makdisî. el-İknâ’ fî Fıkhi’l-İmâmi Ahmed b. Hanbel. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Hallâf, Abdülvehhab. es-Siyâsetü’ş-Şer’iyyetü ev Nizâmu’d-Devleti’l-İslâmiyyeti. Kahire: el-Matbaatu’s-Selefiyye, 1350.
• Hattâb er-Ruaynî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahman et-Tarablisî el-Mağribî. Mevâhibü’l-Celîl li-Şerhi Muhtasari Halîl. 8 Cilt. yy.: Dâru Âlemi’l-Kütüb, ty.
• Heysemî, Nureddîn Ali b. Ebî Bekir. Buğyetü’r-Râid fî Tahkîki Mecma’i’z-Zevâid ve Menba’i’l-Fevâid. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• İbn Abdilberr, Ebu Ömer Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdilberr b. Âsım en-Nemrî el-Kurtubî. el-Kâfî fi Fıkhi Ehli’l-Medîneti’l-Mâlikî. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Baskı., 1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Hâşiyetü Reddi’l-Muhtâr ala’d-Dürri’l-Muhtâr Şerhi Tenvîri’l-Ebsâr. 14 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe el-Absî el-Kûfî. el-Musannef li’bni Ebî Şeybe. 26 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kurtuba, 1. Baskı., 2006.
• İbn Ebi’l-İz el-Hanefî, Sadruddîn Ali b. Ali. et-Tenbîh alâ Müşkilâti’l-Hidâye. 5 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü’r-Rüşd Nâşirûn, 2003.
• İbn Hümâm, Kemâlüddin Muhammed b. Abdülvâhid es-Sivâsî. Fethu’l-Kadîr ale’l-Hidâyeti Şerhi Bidâyeti’l-Mübtedî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemalüddîn Muhammed b. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ty.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dekâik (fî Furû’i’l-Hanefiyye). 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Birinci Baskı., 1997.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Berekât Mecdüddîn Abdüsselâm b. Abdillah b. el-Hızır b. Muhammed el-Harrânî. el-Muharrer fî’l-Fıkhi alâ Mezhebi’l-İmâmi Ahmed b. Hanbel. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 2. Baskı., 1984.
• İbnü’s-Sâ’âtî, Muzafferüddîn Ahmed b. Ali b. Sa’leb. Mecma’u’l-Bahreyn ve Mülteka’n-Neyyireyn fi’l-Fıkhi’l-Hanefî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• İHH. “Arakan’da zulüm devam ediyor”. İHH İnsani Yardım Vakfı, 17 Temmuz 2012. https://ihh.org.tr/haber/arakanda-zulum-devam-ediyor-80
• Kalyûbî, Şihâbuddîn Ahmed b. Ahmed b. Selâme. Hâşiyetü’l-Kalyûbî (Hâşiyetân alâ Şerhi Minhâci’t-Tâlibîn). 4 Cilt. Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matba’ati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhu, 3. Baskı., 1956.
• Karâfî, Şihâbuddîn Ahmed b. İdrîs. ez-Zehîra. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Baskı., 1994.
• Karâfî, Şihâbuddîn Ebû’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs el-Mısrî el-Mâlikî. Envâru’l-Burûk fî Envâi’l-Furûk. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle li’t-Tabâati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 1. Baskı., 2003.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekir b. Mes’ûd. Kitâbu Bedâi’i’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kudûrî, Ebu’l-Hasan Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Cafer. Muhtasaru’l-Kudûrî fi’l-Fıkhi’l-Hanefî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı., 1997.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi’u li-Ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-Mübeyyinü li-mâ Tedammenehû mine’s-Sünneti ve Âyi’l-Furkân. 22+2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Baskı., 2006.
• Makdisî, Şemsüddîn Muhammed b. Müflih. Kitâbu’l-Furû’. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Müeyyed, 1. Baskı., 2003.
• Maverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b Habîb. el-Hâvi’l-Kebîr fî Fıkhi Mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Birinci Baskı., 1994.
• Merçil, Erdoğan. “Gazneliler”. DİA. 13/480-484. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1996.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-Ta’lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Meydânî, Abdülganî el-Ganîmî. el-Lübâb fî Şerhi’l-Kitâb. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Meyyâre, Muhammed b. Ahmed el-Mâlikî. ed-Dürrü’s-Semîn ve’l-Mevridü’l-Mu’în Şerhu’l-Mürşidi’l-Mu’în ’ale’d-Darûrî min Ulûmi’d-Dîn. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2008.
• Mustafa, İbrahim vd. el-Mu’cemu’l-Vesît. 1 Cilt. yy., 2004.
• Muvaffakuddîn İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullah b. Kudâme el-Makdisî. el-Kâfî fî Fıkhi’l-İmâmi Ahmed b. Hanbel. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı., 1994.
• Nefrâvî, Ahmed b. Guneym b. Sâlim b. Mühennâ el-Ezherî. el-Fevâkihü’d-Devânî alâ Risâleti’bni Ebî Zeyd el-Kayravânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı., 1997.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref en-. Minhâcu’t-Tâlibîn ve Umdetü’l-Müftîn. 1 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc li’Neşri ve’t-Tevzî’, 1. Baskı., 2005.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Yahyâ b. Şeref. Ravdatu’t-Talibîn. 8 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Nîsâbûrî, Ebu Abdillâh el-Hâkim. el-Müstedrek ala’s-Sahîhayn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ty.
• Ovalı, Ali Şevket. “Stratejik Ortaklık, Kriz ve Restorasyon: Türk-Amerikan İlişkilerinin Yörüngesine Kavramsal Bir Çerçeveden Bakmak”. International Journal of Social Inquiry 12/1 (Haziran 2019), 155-190.
• Özdaşlı, Esme. Stratejik Ortaklık Kavramı ve Azerbaycan’ın İsrail Politikası. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2012. file:///C:/Users/ipaca/Downloads/321862.pdf Özdemir, Mehmet. “Endülüs”. DİA. 11/211-225. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995.
• Özel, Ahmet. İslam Hukukunda Ülke Kavramı Dârulislâm Dârulharb. 1 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1998.
• Rabbât, Hâlid - ’Îd, Seyyid İzzet. el-Câmi’ li-Ulûmi’l-İmâmi Ahmed. 22 Cilt. Feyyûm: Dâru’l-Felâh li’l-Bahsi’l-İlmiyyi ve Tahkîki’t-Turâs, 1. Baskı., 2009.
• Remlî, Şemsüddîn Muhammed b. Ebi’l-Abbâs Ahmed b. Hamza b. Şihâbiddîn. Nihâyetü’l-Muhtâc ilâ Şerhi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Baskı., 1992.
• Sahnûn, Sahnûn b. Saîd et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-Kübrâ li’l-İmâmi Mâlik b. Enesi’l-Asbehî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı., 1994.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Kitâbu’l-Mebsût. 33 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1983.
• Sümer, Faruk. “Selçuklular”. DİA. 36/365-371. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009.
• Sümer, Gültekin. “Stratejik İşbirliği ve Stratejik Ortaklık Kavramlarına Karşılaştırmalı Bir Bakış”. Ege Akademik Bakış Dergisi 10/1 (Mayıs 2010), 671-698.
• Şenkîtî, Muhammed b. Muhammed Sâlim el-Meclisî. Levâmi’u’d-Dürer fî Hetki Estâri’l-Muhtasar. 15 Cilt. Moritanya: Dâru’r-Rıdvân, 1. Baskı., 2015.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. el-Hatîb. Muğni’l-Muhtâc ilâ Ma’rifeti Me’ânî Elfâzi’l-Minhâc. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, Birinci Baskı., 1997.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu’cemu’l-Kebîr. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbni Teymiyye, ts.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-. Tefsîru’t-Taberî Câmi’u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. 26 Cilt. Kahire: Hecr li’t-Tabâ’ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî’i ve’l-İ’lân, 1. Baskı., 2001.
• Ulucak, Zehra. “Myanmar’da Arakanlı Müslümanların dramı son bulmuyor”. Anadolu Ajansı, 25 Ağustos 2020. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/myanmarda-arakanli-muslumanlarin-drami-son-bulmuyor/1951328
• Uygur, İparhan. “Doğu Türkistan’da Çin Zulmü”. Turkistanpress. Erişim 04 Ekim 2024. https://turkistanpress.com/post/dogu-turkistan-da-cin-zulmu/17
• Yaman, Ahmet - Çalış, Halit. İslam Hukuku. Ankara: Bilay, 1. Baskı., 2018.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbasiler”. DİA. 1/31-48. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1988.
• Yılmaz, Samet. “İki Bölgeli Stratejik Ortaklık: Avrupa Birliği-Latin Amerika Stratejik Ortaklığı Üzerine Bir Değerlendirme”. Biga İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 3/2 (Eylül 2022), 83-92.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Vecîz fî Usûli’l-Fıkh. Müessesetü’l-Kurtuba, ts.
• Zeyla’î, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf. Nasbu’r-Râye li-Ehâdîsi’l-Hidâye. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Baskı., 1973.
• Zeyla’î, Fahruddîn Osman b. Ali. Tebyînü’l-Hakâik Şerhu Kenzi’d-Dekâik. 6 Cilt. Bolak: el-Matbaatu’l-Kübrâ’l-Emîriyye, 1 Baskı., 1310.