Ferîdüddin Attâr’ın Mantıku’t-tayr’ında Kuş Sembolleri ve Yedi Vâdi Metaforunun Tasavvufî Bağlamda Analizi

Yıl 2024, Sayı: 9, 33 - 55, 31.12.2024

İzzettin Said Güneri

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1576194

Öz

Bu makalede, Ferîdüddin Attâr’ın (ö.618/1221) Mantıku’t-Tayr adlı eserinde yer alan kuş sembollerinin, tasavvufî öğretiler ışığında nasıl anlamlandırıldığı ve insanın içsel yolculuğunu yansıtan simgeler olarak nasıl kullanıldığı derinlemesine ele alınmaktadır. Mantıku’t-Tayr, tasavvufî düşüncenin insan ruhunu olgunlaştırma yolculuğunu adım adım betimleyen nadide bir eserdir ve eserdeki her bir kuş, insanın seyr u sülûk yolunda karşılaşabileceği zaafları, içsel çatışmaları ve erdemleri sembolize etmektedir. Bu semboller aracılığıyla Attâr, insan ruhunun kemale erme yolundaki içsel serüvenini, sembolik bir dil ve zengin bir anlatımla sunar. Attâr’ın eserde seçtiği kuş karakterleri, her biri belirli bir insanî özelliği temsil edecek şekilde tasarlanmıştır. Bu kuşlardan Hüdhüd, manevi rehberliği ve olgunlaşmış bir mürşid-i kâmili, bülbül ise dünyevî aşkın, güzellik karşısında kendini kaybetmenin ve aşka esir olmayı simgeler. Tavus kuşu, dünya hırsına ve kendini beğenmişliğe kapılmayı temsil ederken; papağan, ölümsüzlük arzusunu ve nefsi tatmin etme isteğini sembolize eder. Bu şekilde, her kuş, insanın iç dünyasında var olan bir özelliği ve onun manevi yolculuk sırasında aşması gereken engelleri sembolize eder. Eserdeki ana tema, kuşların Sîmurg’a ulaşmak için çıktıkları uzun ve çetin bir yolculuktur. Bu yolculuk, tasavvufta sâlikin içsel arayışını, hakikati bulma çabasını ve benliği aşma sürecini temsil eder. Bu süreç, Attâr tarafından yedi vadi üzerinden kurgulanmıştır: Talep, Aşk, Mârifet, İstiğna, Tevhîd, Hayret ve Fakr u Fenâ vadileri. Bu vadiler, manevi tekâmül yolunda birer aşamayı ifade ederken, sâlikin her vadide içsel dönüşüm geçirerek daha da olgunlaşmasını simgeler. Örneğin, Talep Vadisi, ilahi hakikate olan özlem ve arayış ile başlar. Aşk Vadisi'ne gelindiğinde, sâlik dünyevî aşkı aşarak ilahî aşka yönelir ve ruhsal arayışında derin bir sevgi ve bağlılık geliştirir. Mârifet Vadisi, ilahi bilgiye ulaşma çabasını ve bu yolda kazanılan hikmet ve içsel bilgeliği temsil eder. İstiğna Vadisi ise sâlikin Allah'tan başka her şeyden el çekmesini ve her türlü dünyevî bağlılıktan kurtulmasını ifade eder. Tevhîd Vadisi’nde sâlik, varlık âleminde birliği idrak eder; Hayret Vadisi’nde şaşkınlık ve huşu duygularıyla kendini kaybeder; nihayet Fakr u Fenâ Vadisi’nde ise tüm benliğinden arınarak yokluk makamına erişir. Bu yedi vadiyi aşan kuşlar, yolculuklarının sonunda Sîmurg’a ulaşır. Ancak Sîmurg ile karşılaştıklarında, aradıkları hakikatin aslında kendi öz benliklerinde saklı olduğunu fark ederler. Bu farkındalık, tasavvufta sıkça vurgulanan “nefsini bilen, Rabbini bilir” hakikatine işaret eder. Yani, insanın aslında kendi içsel yolculuğunda hakikati bulması, varlığının özüne ve Hakikat’e ulaşması gerekmektedir. Böylece Attâr, Sîmurg’un hem ilahi hakikatin hem de insanın kendi nefsinin sembolü olarak çift anlam taşıdığını ortaya koyar. Bu buluşma anı, sâlikin benlikten sıyrılıp ilahi hakikatle özdeşleşme sürecinin doruk noktasını teşkil eder. Bu çalışma, Attâr’ın Mantıku’t-Tayr’ında kullanılan kuş sembollerinin insanın manevi tekâmül sürecini nasıl yansıttığını ve tasavvufî öğretilerin somutlaşmasına nasıl katkı sağladığını detaylı bir biçimde incelemeyi amaçlamaktadır. Aynı zamanda, kuşların temsil ettiği özelliklerin ve vadilerin derin anlamlarının insan-ı kâmil olma yolundaki etkilerini, bu yolculukta kazanılan manevi erdemleri ve sâlikin içsel yolculukta karşılaşacağı dönüşümleri gözler önüne sermeyi hedeflemektedir. Bu bağlamda, Attâr’ın eseri, insanın ilahi hakikate ulaşma sürecinde karşılaşacağı engelleri, zaafları ve erdemleri ustalıkla betimleyen bir rehber olarak değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, : Ferîdüddin Attâr, Kuş Sembolleri, Yedi Vâdi, Manevi Yolculuk, İnsan-ı Kâmil

The Evaluation of Bird Symbols in the Sufi Context in Ferîdüddin Attâr's Mantıku't-tayr and Seven Valleys to Overcome

Öz

In this article, how the bird symbols in Ferīd al-Dīn Attār's Mantiq al-Tayr are interpreted in the light of Sufi teachings and how they are used as symbols reflecting the inner journey of man is discussed in depth. Mantiq al-ta'r is a rare work that describes step by step the journey of Sufi thought to the maturation of the human soul, and each bird in the work symbolises the weaknesses, inner conflicts and virtues that human beings may encounter on the path of the journey. Through these symbols, Attâr presents the inner adventure of the human soul on the path to perfection with a symbolic language and a rich narrative. The bird characters chosen by Attâr in the work are designed in such a way that each of them represents a specific human characteristic. Among these birds, the khudhu symbolises spiritual guidance and a matured murshid-i kâmil, while the nightingale is a symbol of worldly love, losing oneself in the face of beauty and being captive to love. The peacock represents worldly ambition and self-indulgence, while the parrot expresses the desire for immortality and self-gratification. In this way, each bird symbolises a characteristic that exists in the inner world of man and the obstacles he must overcome during his spiritual journey. The main theme of the work is the long and arduous journey of the birds to reach Sîmurg. In Sufism, this journey represents the inner quest of the Sufi, the effort to find the truth and the process of overcoming the self. This process is constructed by Attâr through seven wadis: Demand, Love, Knowledge, Istiğna, Tevhîd, Hayret and Fakr u Fenâ. These wadis symbolise the stages on the path of spiritual maturation and the sâlik's inner transformation and further maturation in each wadis. For example, the Valley of Demand begins with the longing and search for divine truth. When the Vād of Love is reached, the sālik transcends worldly love and turns towards divine love and develops a deep love and devotion in his spiritual quest. The Valley of Mârifet represents the endeavour to attain divine knowledge and the wisdom and inner wisdom gained on this path. The Vād of Istiğna, on the other hand, refers to the sālik's withdrawal from everything other than Allah and getting rid of all kinds of worldly attachments. In the Vādīd of Tawḥīd, the sālik realises unity in the world of existence; in the Vādīd of Astonishment, he loses himself with feelings of astonishment and awe; and finally, in the Vādīd of Fakr u Fenā, he reaches the state of non-existence by being purified from all his self. Having travelled through these seven wadis, the birds reach Sîmurg at the end of their journey. However, when they meet Sîmurg, they realise that the truth they seek is actually hidden in their own selves. This realisation points to the truth of ‘he who knows his soul knows his Lord’, which is frequently emphasised in Sufism. In other words, human beings actually need to find the truth in their own inner journey, to reach the essence of their being and the Truth. Thus, Attâr reveals that Sîmurg has a double meaning as a symbol of both the divine truth and one's own soul. This moment of meeting constitutes the climax of the process of the sālik's identification with the divine truth by getting rid of the ego. This study aims to examine in detail how the bird symbols used in Attar's Mantiq al-ta'r reflect the process of human spiritual evolution and how they contribute to the concretisation of Sufi teachings. At the same time, it aims to reveal the effects of the characteristics represented by birds and the deep meanings of the wadis on the path of becoming a human being, the spiritual virtues gained on this journey, and the transformations that the sālik will encounter on the inner journey. In this context, Attâr's work is considered as a guide that skilfully describes the obstacles, weaknesses and virtues that human beings will encounter in the process of reaching the divine truth.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Ferîdüddin Attâr, Mantıku't-Tayr, Bird Symbols, Seven Valleys, Spiritual Journey, Perfect Human Being

Kaynakça

• Abbâszâde, Fâzıl vd. “Berresi-yi Vucûh-i Temsîlî-yi Murgân der Mantıku’t-Tayr”. Fasıl-Nâme-i Tahkîkât-ı Temsîlî der Zebân ve Edebiyat-ı Farsî Dânışgâh-ı Âzâdî-yi İslâmî 37 (1397).
• Attâr-ı Nîşâbûrî, Ferîdüddîn. İlâhî-Nâme. Tahran: Kitapfurûşi-yi İslamiye, 1355.
• Attâr-ı Nîşâbûrî, Ferîdüddîn. Mantıku’t-Tayr. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânışgâhî, 1373.
• Caferî, Meryem. Berresi-yi Sebk-i Fikri-yi Attâr-ı Nîşâbûrî der Mantıku’t-Tayr. Hemedân: Dânışgâh-ı Peyâm-ı Nûr Rişte-yi Zebân ve Edebiyât-ı Fârsî, Yüksek Lisans Tezi, 1399.
• Dehhudâ, Ali Ekber. Lugat-Nâme-i Dehhudâ. Tahran: Müessese-i Lugat-Nâme-i Dehhudâ, 1377.
• Eyvânî, Gülnaz. Berresi-yi Sembolhâ-yı Mantıku’t-Tayr-ı Attâr ve Mukâyese-yi ân bâ Sembolhâ-yı Esâtîrî. Tahran: Dânışgâh-ı Peyâm-ı Nûr Dânışgede-i Zebân ve Edebiyât-ı Fârsî, Doktora Tezi, 1388.
• Furûği, Şehrâm vd. “Berresî ve Tahlîl-i talep der Endîşe-i Attâr ve Mevlevî der Mantıku’t-Tayr ve Mesnevî”. Tefsîr ve Tahlîl-i Mutûn Zebân ve Edebiy^t-ı Fârsî 57 (1389).
• Fürûzânfer, Bedîüzzamân. Şerh-i Ahvâl Nakz ve Tahlîl-i Âsâr-ı Şeyh Ferîdüddin Muhammed Attâr-ı Nîşâbûrî. Tahran: İntişârât-ı Kitabfurûşi-yi Dehhudâ, 1353.
• Gerdferâmerzî, Ali Sultânî. Sîmurg der Kalemrû-yi Ferheng-i İran. Tahran: İntişârât-ı Mübtekirân, 1372.
• Gulâmî, Halil. Çîstî ve Çıgûnegi-yi Terbiyet-i Sûfiyâne. Senendec: Dânışgâh-ı Kurdistân Dânışgede-i Ulûm-i İctimâî, Yüksek Lisans Tezi, 1394.
• Hâfız-ı Şîrâzî, Hâce Şemsuddin Muhammed. Dîvân. thk. Muhammed Kazvînî - Kâsım Ganî. Tahran: İntişârât-ı Zevvâr, 1385.
• Harman, Ömer Faruk - Kurnaz, Cemal. “Hüdhüd”. DİA. C. XVIII. İstanbul: TDV, 1998.
• Kedkenî, Muhammed Rıza Şefiî. “Mukaddime”. Mantıku’t-Tayr. Tahran: İntişârât-ı Suhan, 1388.
• Kurnaz, Cemal. “Bülbül”. DİA. C. VI. İstanbul: TDV, 1992.
• Muîn, Muhammed. Ferheng-i Muîn. Tahran: İntişârât-ı Âdnâ, 1381.
• Müderrisî, Fatıma. Sîmurg der Âyine-i Sîmurg. Urumiyye: İntişârât-ı Hüseynî Asıl, 1382.
• Münzevî, Alinakî. Sîmurg ve Sî-Murg: tahlil-i Mantıku’t-Tayr-ı Attâr ve Tarh-ı Yek Numâyış-Nâme. Tahran: İntişârât-ı Râh-mânâ, 1379.
• Purnâmdâriyân, Takî. Dîdâr Bâ Sîmurg. Tahran: Pejuheşgâh-ı Ulûm-i İnsânî ve Mutalaât-ı Ferhengî, 1382.
• Seccâdî, Cafer. Ferheng-i İstilâhât ve Ta’bîrât-ı İrfânî. Tahran: İntişârât-ı Tahûrî, 1370.
• Servetiyân, Bihrûz. Murğân-ı Sahrâ-yı Aşk (Bâznivîsi-yi Mantıku’t-Tayr Eser-i Ferîdüddîn Attâr-ı Nîşâbûrî). Tahran: Müessese-i Ferhengî-yi Ehl-i Kalem, 1379.
• Şa’bânî, Ali. Edebiyât-ı Temsîlî ve Numâdîn ber Esâs-ı Mantıku’t-Tayr-ı Attâr-ı Nîşâbûrî. Tahran: Dânışgâh-ı Allâme Tabataâî Dânışgede-i Edebiyat ve Zebânhâ-yı Hâricî, Yüksek Lisans Tezi, 1387.