X. ve XI. Asırda Musul, Halep ve Bunlara Mücâvir Yerlerde Ukaylî Hakimiyeti

Yıl 2016, Cilt: 6 Sayı: 12, 249 - 278, 15.11.2016

Ömer Tokuş

https://doi.org/10.29029/busbed.328662

Öz

Benû Ukayl, Al-ı Müseyyeb veya Benî’l-Müseyyeb şeklinde adlandırılan Ukaylîler, on ve on birinci asırda Musul ve Halep’e hâkim olmuş bir Arap emirliğidir. İslâmiyet’ten önce Tihâme, Necd ve Hicâz arasındaki çöllerde meskûn olan Ukaylîler, İslâmiyet’in yayılmasından sonra Şam ve el-Cezîre bölgelerine doğru yayılmışlardır. Musul ve Hâbûr’un yukarı bölgelerine yerleşen Ukaylîler, Emevîler ile ittifak kumuşlardır. Abbasî ihtilalinden sonra Emevî taraftarları ile birlikte Abbasîlere karşı ortaya çıkan isyanlara iştirak etmişlerdir. Abbasîlerin merkezî otoritesinin zayıflamasından sonra el-Cezîre ve Bilâd-ı Şam’da bağımsız ve yarı bağımsız devletler ortaya çıkmaya başlamıştır. Ukaylîler el-Cezîre bölgesindeki bu kaostan istifade ederek kurulan Hamdânîlerin hizmetinde bulunmuş ve Musul Hamdânîlerinin son emiri Ebu Tağlib’in 979 yılındaki ölümünden sonra da Musul’daki yönetim boşluğunu fırsat bilerek Musul merkez olmak üzere yeni bir emirlik kurmuşlardır. Ukaylîler kuruldukları tarihten itibaren çevre şehirlerde bulunan Mervânîler, Mirdâsîler, Numeyrîler, Büveyhîler, Fatımîler ve Abbasîler ile siyasî ve askerî mücadeleler ya da ittifaklar yapmışlardır. Selçukluların 1055 tarihinde Bağdat’a girişlerinden sonra zamana ve şartlara göre bazen Selçukluların yanında, bazen de karşılarında yer almışlardır. Ukaylî emiri Müslim 1080 yılında Kuzey Suriye’ye yönelerek Halep’i ele geçirmiştir. Anadolu Selçuklu hükümdarı Süleymanşah’ın 1084 yılında Antakya’yı almasından sonra Müslim ve Süleymanşah karşı karşıya gelmiştir. Taraflar arasındaki mücadele; Müslim’in ölümü, Ukaylîlerin yıkılması ile neticelenmiştir. Bu hadiselerden sonra Büyük Selçuklu hükümdarı Melikşah el-Cezîre ve Suriye’ye gelerek Halep, Caber, Hît, ʿUkberâ, Hadîse ve ʿAne gibi şehirlerde yönetimlerini sürdüren Ukaylîleri Selçuklulara tabi kılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Benû Ukayl, Ukaylîler, Musul, Halep, Abbasîler, Selçuklular

Uqaylid Domination in The Tenth and Thirteenth Century in Mosul, Aleppo and Contiguous to These Places

Öz

Uqaylid that was called Banu Uqaylid, Al-ı Musayyab or Banu al-Musayyab, is an Arab emirate who dominated Mosul and Aleppo in tenth and eleventh centuries. Inhabiting in the desert among Tihama, Najd and Hejaz before Islam, Uqaylids spreaded towards to the Damascus and al-Djazira region after spread of Islam. Uqaylids who settled in the upper regions of Mosul and Habur, set up an alliance with the Umayyads. They participated to the riots occurred against to Abbasid with the supporters of Umayyad after the revolution of Abbasid. After the weakening of the central authority of Abbasid, independent and semi-independent states began to be emerged in al-Djazira and Bilad al-Sham. Uqaylids had been in the service of Hamdanids who were founded by profiting from the chaos in al-Djazira region and after death of Mosul Hamdanids’ last amir Abu Taghlib in 979, taking the advantage of management occasion in Mosul; they established a new Mosul-based emirate. From the date of their establishment, Uqaylids managed the political-military struggles or alliances with the cities located in their surrounding such as Marwanids, Mirdasids, Numayrids, Buwayhids, Fatimids and Abbasids. After the date of Saljuk’s entry into Baghdad in 1055, they sometimes took part in Saljuk and sometimes against them, according to time and circumstances. Muslim, Uqaylids’ Amir headed for northern Syria then seized Aleppo in 1080. After Saljuk ruler Suleiman Shah’s Conquest of Antioch in 1084, Muslim and Suleiman Shah were confronted. The struggle between two parties resulted in Muslim’s death and the destruction of Uqaylids. After these events, the Great Saljuk ruler Malik shah came to al-Djazira and Syria then he subordinated Uqaylids, who were maintaining the management of the cities named Aleppo, Caber, Hit, ʿUkbara, Hadisa and ʿAna, to the Saljuk.

Anahtar Kelimeler

Banu Uqayl, Uqaylids, Mosul, Aleppo, Abbasid, Saljuk

Kaynakça

• ABÛ’L-FARAC, Gregoryus b. Ehrûn b. Malatî (İbnü’l-İbrî), Abû’l-Farac Tarihi I, (Süryanice’den İngilizceye trc. Ernest A. Wallis Budge), (Türkçeye çev. Ömer Rıza Doğrul), TTK, Ankara 1987.
• AHMED B. MAHMUD, Selçuk-nâme, I-II, Tercüman Gazetesi Yayınları, İstanbul 1977.
• EL-AZIMÎ, Muhammed b. Ali, Târîhu Haleb, tah ve nşr. İbrahim Za’rûr, Dımaşk 1985.
• AZIZOVA, Elnure, “Ukayl(Benû Ukayl)”, DİA, İstanbul 2012, XXXXII 57-59.
• BAYBARS EL-MANSURÎ, (RÜKNEDDIN EL-EMIR), Zübdetü’l-Fikre fî Tarihi’l-Hicre, Feyzullah Efendi, nr. 1459, vr. 42-203.
• “Besâsirî”, İA, Eskişehir 1997, II, 56.
• BEZER, Gülay Öğün, “Ukaylîler”, DİA, İstanbul 2012, XLII, 59-61.
• EL-BUNDÂRÎ, Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usrâ (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), çev. Kıvameddin Burslan, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
• COVERNTON, J. G., “Two Coins relating to the Buwayhid and ¢Okaylid Dynasties of Mesopotamia and Persia”, The Numismatic Chronicli and Journal of the Numismatic Society, no. 4, vol. III, London 1903, 177-189.
• ÇELIK, Aydın, Fatımîler Döneminde Kahire Şehri, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ 2008.
• DEGENER, Gesine, Das Emirat Der Banu Uqaıl Eine Untersuchung zum Zerfall des Abbasidischen Kalifats und zur Beduinisierung des Fruchtbaren Halbmonds, Göttingen 1987.
• EBÛ’L-FİDÂ, el-Melikü’l-Müyyed İmadeddin, Tarihu Ebû’l-Fidâ (el-Müsemmâ el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer), c. I-II, tah. Mahmud Deyyûb, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1418/1997.
• ED-DİVECİ, Said, Tarihü’l-Mevsıl, c. I, Matbuatu Mecmai’l-İlmi’l-Irakî, Bağdat 1982/1402. EKİNCİ, Abdullah, Müze Şehir Urfa, Şanlıurfa Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü Yayınları, Ankara ts.
• EL-EZDÎ, Ebû Zekeriyâ Yezid b. Muhammed b. İyâs, Tarihu’l-Mevsıl, II, tah. Ahmed Abdullah Mahmud, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1971.
• HASAN, Hasan İbrahim, Tarihu’d-Devleti’l-Fâtımiyye fî’l-Mağrib ve Mısır ve Suriye ve Bilâdu’l-Arab, Kahire 1981.
• HİLÂL ES-SÂBÎ, Ebi’l-Hüseyin Hilâl b. el-Muhassin b. İbrahim, Zeylü Tecâribü’l-Ümem ve yelîhu el-Cüz’i’s-Sâmin min Tarihi’s-Sâbî’, c. VII, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1424/2003.
• HİLÂL ES-SÂBÎ, Kitâbu Tuhfetu’l-Ümerâ’ fî Tarihi’l-Vüzerâ, nşr: H. F. Amedroz, Leiden 1903.
• HUART, Clément, Historie de Bagdad dans les Temps Moderns, Paris 1901.
• EL-HÜSEYNÎ, Sadreddin Ebu’l-Hasan Ali b. Nasır İbn Ali, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, çev. Necati Lügal, TTK, Ankara 1999.
• EL-ISFAHÂNÎ, İmâduddin Muhammed b. Muhammed b. Hâmid, Tarihu Devleti Al-ı Selcûk, tah. Yahya Murad, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1425/2004.
• IBN HALLIKÂN, Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. İbrahim el-Bermekî el-İrbilî eşŞafiî, Vefeyât-ül-A’yân fî Ebnâi Ebnâ-iz-Zeman, c. I-II-IV-V-VI, tah. İhsan Abbas, Dâru Sâdr, Beyrut 1994.
• IBN KESIR, el-Bidaye ve’n-Nihâye, Büyük İslâm Tarihi, c. X-XI-XII, çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul 1995.
• İBN ŞEDDÂD, Muhammed b. Ali b. İbrahim, el-A’lâku’l-Hatîre fî Zikri Ümerâ’i’ş-Şam ve’l- Cezire, c. III/I, tah. Yahya Abbâre, Vezâretu’s-Sekâfe ve’l-İrşadi’l-Kavmî, Dımaşk 1978.
• IBN TAĞRÎBERDÎ, en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, c. IV-V, tah. Muhammed Hüseyin Şemseddin, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1413/1992.
• İBN TAYFÛR, Ebî’l-Fadl Ahmed b. Tâhir el-Kâtib, Kitâbu’l-Bağdâd, tah. Muhammed Zahid b. el-Hasan el-Kevserî, Kahire 1368/1949.
• IBN VÂSIL, Cemâleddin Muhammed b. Salim, Müferricü’l-Kurûb fî Ahbâri Benî Eyyûb, c. I, tah. Cemâleddin eş-Şeyyâl, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire ty.
• IBNU’L-ADÎM, Kemâleddin Ömer b. Ahmed b. Ebî Cerâde, Buğyetu’t-Taleb fî Târîhi Haleb, c. I-XII, Takdim ve tah. Süheyl Zekkâr, Dâru’l-Fikr, Beyrut, ty.
• IBNU’L-ADÎM, Zübdetü’l-Haleb min Tarihi Haleb, tah. Halil Mansur, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1417/1996.
• IBNÜ’L-‘IMÂD, Ebu’l-Felâh Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed ed-Dımaşkî, Şezerâtü’z- Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, c. IV-V-VI, tah. Abdulkadir el-Arnâ’ûd-Mahmud el-Arnâ’ûd, Dâru İbn Kesir, Beyrut 1986-1989.
• IBNÜ’L-CEVZÎ, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, c. VII-VIII-IX, Matba’atu Dâ’iretu’l-Ma’arifü’l-Osmâniyye, Haydarabad 1358-1359.
• İBNU’L-ESÎR, el-Kâmil fî’t-Târih, c. V, çev. Yunus Apaydın, Bahar Yayınları, İstanbul 1986.
• İBNU’L-ESÎR, el-Kâmil fi’t-Tarih, c. VII-VIII, çev. Ahmet Ağırakça, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
• İBNU’L-ESÎR, el-Kâmil fi’t-Tarih, c. IX-X-XI, çev. Abdulkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
• İBNU’L-ESÎR, el-Lübâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, c. II, tah. Vesim Muhammed er-Receb, Mektebetü’l- Müsenna, Bağdat ty.
• İBNU’L-ESÎR, et-Târîhü’l-Bâhir fî’d-Devleti’l-Atabekiyye (bi’l-Mevsıl), tah. Abdulkadir Ahmed Tuleymât, Darü’l-Kütübi’l-Hadise, Kahire, ty.
• İBNÜ’L-EZRÂK, Ahmed b. Yusuf b. Ali el-Fârikî, Târîhu’l-Fârikî ed-Devletu’l-Mervâniyye, tah. Bedevi Abdullatif Avvad), Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnanî, Beyrut 1974; (Türkçesi için bkz: İbnü’l-Ezrak, Mervanî Kürtleri Tarihi, çev. Mehmet Emin Bozarslan, Koral Yayınları, İstanbul 1975.
• İBNÜ’L-EZRÂK, Ahmed b. Yusuf b. Ali el-Fârikî, Tarihu Meyyâfârikîn ve Amid (Kısmu’l- Artukiyyin), nşr. ve tah. Ahmed Savrân, Erzurum 1987; (Tercüme: İbnü’l-Ezrâk, Meyyâfârikîn ve Âmid Târihi(Artuklular Kısmı), Araş. İnceleme ve Notlarla çev. Ahmet Savran, Erzurum 1992.
• İBNÜ’L-FUVATÎ, Ebu’l-Fazl Kemaleddin Abdürrezak b. Ahmed, Mecma’ü’l-Adâb fî Mu’cemi’l-Elkâb, I-V, tah. Muhammed el-Kazım, Vizaret-i Ferheng u İrşad-i İslâm, Tahran 1416.
• İBNÜ’L-KALÂNİSÎ, Târîhu Dımaşk 360-555 h. tah. Süheyl Zekkâr, Dımaşk 1403/1983.
• IBNÜ’L-VERDÎ, Zeyneddin Ömer b. Muzaffer eş-Şehîr, Tarihu İbnü’l-Verdî, c. I-II, Matba’atü’l-Haydariyye, el-Necef, 1389/1969.
• İLIYA EN-NASÎBÎNÎ, Târihu İliya Bar Sinâyâ, trc. Yusuf Habbî, Bağdad, 1975.
• İSKENDER, Fayiz Necib, Ermeniyye Beyne’l-Bizaniyyin ve’l-Etraku’s- Selâcikâ(392-463/1000-1071), fî Musannıfı Aristakes el-Lestikretî, Dâru’l-Fikri’l-Cami’i, İskenderiye 1983.
• EL-KA’BÎ, Abdülhakim, el-Ceziretü’l-Furâtiyye ve Diyâruha el-Arabiyye(Diyar-ı Bekr, Diyar-ı Rebia ve Diyar-ı Mudar), Dâru Safahât, Dımaşk 2009.
• EL-KALKAŞANDÎ, Ebî’l-Abbas Ahmed, Nihâyetü’l-Ereb fî Ma’rifeti’l-Ensâbu’l-Arab, tah. İbrahim el-Ebyârî, Darü’l-Kitabi’l-Lübnanî, Beyrut 1400/1980.
• KAY, Henry C., “Notes on the History of the Banu ‘Okayl”, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, New Series, vol. 18, no. 4, (Oct. 1886), pp. 491-526.
• KELEŞ, Nevzat, “Malazgirt Savaşı Öncesinde Doğu Anadolu’nun Siyasî Durumu”, Alp Arslan ve Malazgirt, Ed. Fatih Dalgalı, İstanbul 2014, s. 35-54.
• KLEMM, Verena, Memoirs of a Mission, The Ismaili Scholar, Stateman and Poet al-Mu’ayyad fi’d-Din al-Shirazi, London 2003.
• KÖYMEN, M. Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2004.
• MA’RÛF, Nacî, “Hıtatı Bağdad ev Toboğrafiyeti Bağdad”, Cami’atu’l-Bağdat Mecelletü’l- Külliyeti’l-Adâb, Bağdat 1944, 33-76.
• MAKRIZÎ, Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir, İtti’azü’l-Hünefâ bi-Ahbâri’l-E’immeti’l- Fatımîyyine’l-Hülefâ, c. I-II, tah. Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed, el-Meclisü’l-Ala li’ş-Şu’uni’l-İslâmiyye, Kahire 1416/1996.
• EL-ME’ÂZÎDÎ, Hâşi’, Devle Benî Ukayl fî’l-Mevsıl (380-489), Matba’atu Şefîk, Bağdad 1968.
• MÜNECCIMBAŞI, Ahmed b. Lütfullah, Cami’ü’d-Düvel, Esad Efendi, nr. 2102, vr. 326-402.
• EL-MÜ’EYYED FÎ’D-DÎN HIBETULLAH EBÎ İMRÂN MUSA EŞ-ŞIRAZÎ, Müzekkerât-ı Dâ’î’u’d-Du’âtu’d-Devleti’l-Fâtımiyye, tah. ve şerh: Arif Tâmir, Mü’essesetu İzzeddin, Beyrut 1403/1983.
• NICOLLE, David-Christa Hook, Birinci Haçlı Seferi 1096-99, çev. L. Ece Sakar, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2003.
• EN-NUVEYRÎ, Şihâbeddin Ahmed b. Abdulvehhâb, Nihâyetu’l-Ereb fî Fünûnu’l-Edeb, c. XXVI, tah. Necib Mustafa Fevvâz-Hikmet Keşlî Fevvâz, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1424/2004.
• EL-ÖMERÎ, Şihâbüddin Ahmed b. Yahya İbn Fadlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr, c. XXVI, tah. Kamil Süleyman el-Cebûrî-Mehdî en-Necm, Beyrut 1971.
• POOPAWALA, I., “al-Mu’ayyad fi’l-Din”, EI, (New Edition), Leiden/Brill 1993, VII, 270.
• ES-SAFEDÎ, Selahaddin Halil b. Aybek, Kitâbu’l-Vâfî bi’l-Vefîyât, c. I-XIX, tah. Ahmed el- Arnâvûd-Terkî Mustafa, Dâru Ahyâ’i’t-Turâsi’l-Arabiyye, Beyrut 1420/2000.
• SEVIM, Ali, “Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’atü’z-Zaman fî Tarihi’l-Âyan Adlı Eserindeki Selçuklular İle İlgili Bilgiler I. Sultan Tuğrul Bey Dönemi”, Belgeler, XVIII(22), Ankara 1997, 1-99.
• SEVIM, Ali, “Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’atü’z-Zaman fî Tarihi’l-Âyan Adlı Eserindeki Selçuklular İle İlgili Bilgiler II. Sultan Alp Arslan dönemi”, Belgeler, XIX(23), Ankara 1998, 1-51.
• SEVIM, Ali, “Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’atü’z-Zaman fî Tarihi’l-Âyan Adlı Eserindeki Selçuklular İle İlgili Bilgiler III. Sultan Melikşah Dönemi”, Belgeler, XX(24), Ankara 1999, 1-75.
• SEVIM, Ali, Biyografilerle Selçuklular Tarihi İbnü’l-Adim Bugyetü’t-Taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989.
• SEVIM, Ali, Suriye Selçukluları, I, (Fetihten Tutuş’un Ölümüne Kadar), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1965.
• SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ, Şemseddin Ebî’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu, Mirâtu’z-Zemân fî Tarihi’l-Aʿyân, el-Hukbe 345-447/965-1055, tah. Canân Halîl Muhammed el-Hemûndî, ed- Dâru’l-Vataniyye, Bağdat 1990.
• SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ, Şemseddin Ebî’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu, Mirâtu’z-Zemân lisenevâti 395-411/1004-1021, tah. ve nşr. Juliette Rassi, Dımaşk 2005.
• STRECK, “Ane”, İA, Eskişehir 1997, I, 432-433.
• EŞ-ŞEYH, HÜSEYIN, el-Arab Kable’l-İslâm, Dâru’l-Maʿrifeti’l-Camiʿiyye, İskenderiye 1993.
• QUTBUDDİN, Tahera, al-Mu’ayyad al-Shirazi and Fatimid Da‘wa Poetry, A case of Commitment in Classical Arabic Literature, Leiden-Boston 2005.
• TAKKÛŞ, Muhammed Süheyl, Tarihu Selâcika fî Bilâdi’ş-Şam, 471-511/1078-1117, Dârü’n- Nefâ’is, Beyrut 1430/2009.
• TOKUŞ, Ömer, Ukaylîler’in Siyasî Tarihi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 2013.
• TOKUŞ, Ömer, Hamdanîler (Siyasî, İçtimaî, İlmî ve Kültürel Hayat), Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa 2006.
• URFALI MATEOS, Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (çev. Hrant D. Andreasyan), TTK, Ankara 1987.
• YAKÛT EL-HAMEVÎ, Şihâbeddin Ebî Abdullah Yakût b. Abdullah, Mu¢cemu’l-Buldân, c. I-VIII, tah. ve nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mar¢aşlî, Dâru’l-Ahyâ’i’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut1429/2008.
• ZEKKÂR, Süheyl, Târîhü’l-Arab ve’l-İslâm Munzu Ma’ Kable’l-Meb’as ve Hatte Sükûtu Bağdad, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1982.
• ZEKKÂR, Süheyl,Medhâl ila Tarihi’l-Hurubu’s-Salibiyye, c. I, Dımaşk 1415/1995.
• ZETTERSTEEN, K. V., “Karvaş”, IA, Eskişehir 1997, VI, 371-372.
• ZETTERSTEEN, K. V., “Mukalled”, IA, Eskişehir 1997, VIII, 564.
• ZETTERSTEEN, K. V., “Ukayliler”, IA, İstanbul 1986, XIII, 18-19.
• EZ-ZIRKILÎ, Hayreddin, el-A¢lâmu Kamûsi Terâcim, I-VII, Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, Beyrut 2002.