INTERPRETATION OF CULTURAL HERITAGE SITES: THE EXAMPLE OF GEVAŞ SELJUK CEMETERY

Yıl 2025, Sayı: 29, 478 - 495, 30.04.2025

Ercan Çalış , Gülcan Özbek

https://doi.org/10.29029/busbed.1634234

Öz

The most beautiful and important thing that generations leave to future generations is the cultural heritage that must be preserved and protected in the best way by people, and it is an important duty that all of humanity must undertake. Cultural heritage includes elements that have been formed throughout history and constitute the cultural identity of a society. The interpretation of cultural heritage areas refers to the process of giving meaning to these heritages. The interpretation process is of great importance in terms of ensuring the understanding and protection of cultural heritage. This article covers the Gevaş Seljuk Cemetery located in the Gevaş district of Van province, which is a historical cemetery area within the framework of the interpretation of Cultural Heritage areas. The tombstones and architectural structures in this area present important examples of Seljuk period art. The history of the cemetery dates back to the period when it was under Seljuk rule in the 12th and 13th centuries. The architectural structures and decorations in the cemetery reflect the architectural and artistic skills of the period. With these features, the Gevaş Seljuk Cemetery has great cultural and historical importance. The aim of the study is to examine the process of interpretation of the Gevaş Seljuk Cemetery within cultural heritage areas. The cemetery has a rich history in terms of history and architecture, and the interpretations made in this area are of great importance. The archaeological excavations used in the interpretation of the Gevaş Seljuk Cemetery include techniques such as documentation, photography and mapping. Through these methods, concrete data belonging to the cemetery area were obtained and a detailed data analysis was conducted. In addition, field studies were started in 2022 with the scientific consultancy of the Van Museum Directorate and Van Yüzüncü Yıl University Art History Department Member Assoc. Prof. Dr. Ercan ÇALIŞ, and interviews and on-site examinations with Assoc. Prof. Dr. Ercan ÇALIŞ and experts in the field, where field studies were started in 2022, were also an important part of the data collection process. Through this cemetery example, a detailed analysis was attempted to be presented on how the interpretation process was carried out, which methodologies were used and how the obtained results contributed to the protection and promotion of cultural heritage.

Anahtar Kelimeler

Cultural Heritage , Seljuk , Gevaş

KÜLTÜREL MİRAS ALANLARININ YORUMLANMASI: GEVAŞ SELÇUKLU MEZARLIĞI ÖRNEĞİ

Öz

Nesillerin kendinden sonraki nesillere bıraktığı en güzel ve en önemli şey, insanlar tarafından en iyi şekilde muhafaza edilip sahip çıkılması gerekli olan kültürel miras olup tüm insanlığın üzerine alınması gereken önemli bir vazifedir. Kültürel miras, tarih boyunca oluşmuş ve toplumun kültürel kimliğini oluşturan unsurları kapsar. Kültürel miras alanlarının yorumlanması, bu miraslara anlam kazandırma sürecini ifade etmektedir. Yorumlama süreci, kültürel mirasın anlaşılmasını ve korunmasını sağlamak adına büyük bir öneme sahiptir. Bu makale, Kültürel Miras alanlarının yorumlanması çerçevesinde tarihi bir mezarlık alanı olan Van ili Gevaş ilçesinde yer alan Gevaş Selçuklu Mezarlığı’nı kapsamaktadır. Bu alanda yer alan mezar taşları ve mimari yapılar, Selçuklu dönemi sanatının önemli örneklerini sunmaktadır. Mezarlık alanının tarihi, 12. ve 13. yüzyıllarda Selçuklu egemenliği altında kaldığı döneme dayanmaktadır. Mezarlıkta bulunan mimari yapılar ve süslemeler, dönemin mimari ve sanatsal becerilerini yansıtmaktadır. Gevaş Selçuklu Mezarlığı, bu özellikleriyle kültürel ve tarihsel olarak büyük bir öneme sahiptir. Çalışmanın amacı, Gevaş Selçuklu Mezarlığı’nın kültürel miras alanları içerisinde yorumlanması sürecini incelemektir. Mezarlık, tarihsel ve mimari açıdan zengin bir geçmişe sahip olmakla birlikte bu alanda yapılan yorumlamaların önemi büyüktür. Gevaş Selçuklu Mezarlığı'nın yorumlanmasında kullanılan arkeolojik kazılar, belgeleme, fotoğraf ve haritalama gibi teknikleri içermektedir. Bu yöntemler aracılığıyla mezarlık alanına ait somut veriler elde edilmiş ve detaylı bir veri analizi yapılmıştır. Ayrıca, 2022 yılında Van Müzesi Müdürlüğü ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ’ın bilimsel danışmanlığı ile saha çalışmalarına başlanılmış olması, alandaki uzmanlarla yapılan görüşmeler ve incelemeler veri toplama sürecinin önemli bir parçası olmuştur. Bu mezarlık örneği üzerinden, yorumlama sürecinin nasıl gerçekleştirildiği, hangi metodolojilerin kullanıldığı ve elde edilen sonuçların kültürel mirasın korunması ve tanıtılmasına nasıl katkı sağladığı üzerine detaylı bir analiz ile sunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kültürel Miras , Selçuklu , Gevaş

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (2019). Kültür mirasını koruma ilke ve teknikleri, Yem Yayınları.
• Atlı, C. & Öztürker, H. C. (2014). Iğdır Karakoyunlu tarihi mezar taşları, Salkımsöğüt Yayınları.
• Arı, İ. (2014). Tarih öncesi sit alanlarında Kültür Mirası yönetimi. [Sözlü bildiri]. Kültür Mirası ve Müzeler Öğrenci Konferansı. Türkiye.
• Aytekin, O. (2015). Gürcistan’daki Osmanlı sonrasına ait taşınmaz kültür varlıkları, Yeni Türkiye Kafkaslar Özel Sayısı-VIII, (78), 138-145
• Aytekin, O.(1997). Osmanlı ve Cumhuriyet’in “eski eser” politikaları. Tarih ve Medeniyet Dergisi, (43),53-55.
• Alaeddinoğlu, F. (2007). Gevaş kasabası ve fonksiyonları, Marmara Coğrafya Dergisi, (15), 86-114.
• Aytekin, O., & Özbek, G. (2019). Anıtsal kültür varlıklarının müze olarak kullanılması çerçevesinde Mardin Müzesi ve Sakip Sabancı Mardin Kent Müzesi. Arkeoloji ve sanat tarihi araştırmaları: yapılar, buluntular, müzeler, çizim ve fotoğraflar eşliğinde, 205.
• Butasım, N. (2020). Bingöl Ilıcalar İçpınar Köyü mezar taşları. Bingöl Araştırmaları Dergisi, 7(1), 43-74.
• Başak O. (2020). Kümbet mezarlığı ve içerdiği kültür varlıkları, E. Çalış, R.Yelen (Ed.), Sanat ve Kültür Tarihi Araştırmaları. (ss. 252-293). Hiper Yayın.
• Başak, M. A. (2008). Gevaş mezar taşları. [Yüksek lisans tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Coşkun, B., & Kurt, H. (2021). Türkiye’de kültürel mirasın korunması: Tarihsel gelişim ve Yerel Yönetimlerin rolü. Türk İdare Dergisi, 81.
• Çal. H. (2015). Türklerde mezar-mezar taşları: Aile yazıları, TC. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayını.
• Çal. H. (2020). Malatya Kırklar Mezarlığı mezar-mezar taşlarında bezeme. Bilig, 94, 159-187.
• Çal, H. (2021). Türkiye mezar taşı tipleri 1: Güneş tepelikliler. Belleten, 85(303), 645-690. https://doi.org/10.37879/belleten.2021.645.
• Çalış, E. (2019). Ahlat Selçuklu Meydan Mezarlığı’nda bulunan Babacan bin Toman imzalı bir mezar taşı. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18, 177-192.
• Çalış, E. (2023).Türk İslam mezar geleneğinde Gevaş Mezarlığı. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (62), 53-73. https://doi.org/10.53568/yyusbed.1310927.
• Çalış, E. (2024). Gevaş Selçuklu Mezarlığı’nda sürdürülen restorasyon çalışmaları (2022-2023 Dönemleri). Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 17(48), 2316-2333. https://doi.org/10.12981/mahder.1528748.
• Çağlıyan, A. (2003). Baskil ilçesi’nin (Elazığ) yerleşme tarihi. Fırat Üniversitesi Doğu Araştırmaları Dergisi, 2(1), 6-15.
• Genç, M. A. (2023). Bitlis Selçuklu mezar taşlarındaki geometri ve rumi motiflerde anlam. EREN, 2(3), 1-9.
• Karamağaralı, B. (1992). Ahlat mezar taşları. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Karahan, R. vd. (2019). Ahlat Selçuklu Meydan mezarlığı ve mezar taşları. Uzun Dijital Baskı Merkezi.
• Karahan, R. - Kulaz, M. (2021). Ahlat Meydan Mezarlığı’nda bulunan bir grup mezar taşının liken temizliği ve epigrafik çözümlemeleri üzerine bir değerlendirme, Van İnsani ve Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 1-25.
• Karaca, Y. (2016). Van Gevaş’taki Saınt Etienne Manastırı (Nakaravank- Agın) ve Gevaş kıyı şeridindeki tek nefli kiliseler üzerine bir ön değerlendirme. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (31), 154.
• Karaca, Y. (2006). Bitlis Değirmenaltı köyü Saınt Ananıa Manastırı. [Sözlü bildiri]. II. Van Gölü Havzası Sempozyumu, Türkiye.
• Karaca Y. (2010). Van-Gevaş Saint Thomas (Ganjak) Manastırı. [Sözlü bildiri]. VI. Uluslararsı Van Gölü Havzası Sempozyumu, Türkiye.
• Kayserili, A. (2015). Erzurum şehrindeki mezar taşlarının kültürel coğrafya bakış açısıyla incelenmesi, Fenomen Yayııncılık.
• Kulaz, M. - Daniş, D. (2022). Ahlat’ta kazı ve restorasyon çalışmaları. Recai Karahan Armağanı, (ed.: M. Kulaz - E. Çalış), Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kulaz, M., & Karaca, Y. (2022). Ahlat Selçuklu Meydan Mezarlığı’nda sanatkâr Hasan Bin Yusuf ve eserleri. Van İnsani ve Sosyal Bilimler Dergisi, (4), 41-57.
• Öztürker, H. C. (2013). Bektaşi mezar taşları üzerine bir inceleme: Şemsi Baba Tekkesi örneği. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi(4), 155-193.
• Öztürker Demir, H. (2023). Mardin-Nusaybin’de Osmanlı hamidiye alaybeylerine ait iki mezar taşı, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, T.C.’nin 100. Yılı Özel Sayısı. ss. 245-266. https://doi.org/10.53718/gttad.1341946.
• Şen, K. (2021). Selçuklu’dan Osmanlı’ya bir miras Baskil Şeyh Hasan köyü tarihi mezar taşları. Ege Yayınları.
• Şen, K. & Özcan, Ü.B., (2019). Bitlis Günkırı belde merkezindeki tarihi mezar taşları ve sembolizm, M. İnbaşı ve M. Demirtaş((Ed.). Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis, Kalkan Matbaacılık.
• Tüfekçioğlu. A. (2013). Siirt mezar taşlarında imzası bulunan sanatkârlar. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(25), 550-564. https://www.sosyalarastirmalar.com.
• Tarhan T., Sevin, V. ve Aşan. M.B. (1990). Van-Gevaş tarihi Türk mezarlığı kurtarma kazısı onarım ve çevre düzeni çalışmaları, Kazı Sonuçları Toplantısı II., Ankara: 405-412.
• Tarhan, M. T., & Sevin, V. (1992). Van kalesi ve eski Van şehri kazıları 1990 Yılı Çalışmaları. BELLETEN, 56(217), 1081-1100. https://doi.org/10.37879/belleten.1992.1081.
• Tapan, M. (1998). İstanbul’un kentsel planlamasının tarihsel gelişimi ve planlama eylemleri. Y. Sey (Ed.). 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tokat, M. E. (2023). Palu'daki tarihi mezar taşı kitabelerinde içerik. H. C. Öztürker Demir (Ed). Orta Çağ'dan Cumhuriyet'e Sanat Tarihi Çalışmaları, Paradigma Akademi.
• Tokat, M. E. (2025). Bitlis’te bir Selçuklu külliyesi. Kent Akademisi Dergisi, 18(1), ss. 161-179.
• Tokat, M. E. & Çalış, E. (2016). 18 ve 19. yy'da Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunan İslami dönem mezar taşlarında askeri eşya bezeme örnekleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 31, ss. 194-231.
• Tokat, M. E. & Öztürker, H. C. (2021). Elazığ-Palu mezar taşı örnekleri üzerinden tipolojik bir değerlendirme. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları XXIII, Trakya Üniversitesi, Edirne, ss. 591-604.
• Top, M. (2006). Hakkari beylerinden kalma mimari ve sanat eserleri üzerine bir değerlendirme. II. Van Gölü Havzası Sempozyumu, Ankara-Türkiye.
• Tunçer, M. (2017), Dünden bugüne kültürel miras ve koruma, Gazi Kitapevi.
• UNESCO (1972), Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi, Unesco Yayını.
• Uluçam, A. (2002). Van Gölü Havzası’ndaki tarihi mezarlıklar ve mezar tasları. Türkler Ansiklopedisi, Ankara, s. 218.
• Uluçam A. (2000). Orta Çağ ve sonrasında Van Gölü çevresi mimarlığı. Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Yavuz, S. (2019). Malatya Kırkardeşler Mezarlığındaki mezar taşları [Yüksek lisans tezi]. Necmeddin Erbakan Üniversitesi.