SULTAN TUĞRUL BEY’İN HÂKİMİYET MEFKÛRESİ BAĞLAMINDA KAFKASYADAKİ FAALİYETLERİ

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 6, 7 - 24, 15.03.2020

Derya Coşkun

Öz

Tarih boyunca İslâmi
ve insanî duygular bakımından en üst seviyede olan Türkler, dünya düzenini
sağlamak için büyük çaba sarf etmişler ve yaşam tarzlarını cihan hâkimiyeti mefkûresiyle
taçlandırmışlardır. Bilge Kağan’ın Ey
Türk Milleti titre ve kendine dön sözünü rehber edinerek akıl ve cesaret yoluyla
her daim başarılı olacaklarına inanan Türkler, yüzyıllar boyunca cihan
hâkimiyeti mefkûresi hayalinin gerçekleşmesi için mücadele vermişlerdir. Bu
yolun mücahitlerinden biri olan Tuğrul Bey, hâkimiyet mefkûresi idealine ilk
adımını Kafkasya’ya yönelerek atmıştır. Tuğrul Bey’in Kafkasya topraklarını üs
olarak kullanıp batıya doğru ilerleyişi ve bu ideoloji çerçevesinde atmış
olduğu adımlar makalenin ana konusunu oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Mefkûre, Hâkimiyet, Kafkasya

Kaynakça

• Abûl-Farac, Gregory, Abu’l Farac Tarihi I, (Nşr. Ö. R. Doğrul), TTK Yayınları, Ankara 1987.Agacanov, Sergey G., Selçuklular, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006.Ahmed b. Mahmud, Selçukname I-II, (Haz. Erdoğan Merçil), İstanbul 2011.Aksarayî, Kerimüddin Mahmudî, Musamerat-ül Ahyar, Selçuklu Devletleri Tarihi, (Trc. M. Nuri Gençosman), TTK Yayınları, Ankara 1943.Allen, William Edward David, A History of the Georgian People: From the Beginning down to the Russian Conquest in the Nineteenth Century, (Nşr. Sir Denison Ross), Kegan Paul, London 1932.Atsız, Hüseyin Nihâl, “Çağrı Beğ”, Türk Tarihinde Meseleler, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2010.Ayan, Ergin, “Sultan Alparslan’ın Ermeni-Gürcü Siyaseti”, Karadeniz, S.2, Nisan 2009, ss.9-29Azîmî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Nizâr, Azîmî Tarihi, Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (H. 430-538 = 1038/39-1143/44), (Nşr. - Çev. Ali Sevim), TTK Yayınları, Ankara 2006.Batur, Ahsen D., 1200 Yıllık Sürgün “Türk” Sözünün Hazin Serüveni, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.Bedirhan, Yaşar, Selçuklular ve Kafkasya, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya 2000.--------------------“Büyük Selçuklu İmparatorlarının Kafkasya’ya Yönelik, Siyasi, Ekonomik ve Dini Politikalarının Esasları”, Yeni Türkiye, Temmuz-Aralık 2015, S. 72, ss. 244-264.Bosworth, Clifford Edmund, “The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000-1217)”, CHIr, V - The Saljuq and Mongol Periods, (Nşr. John Andrew Boyle), Cambridge University Press80/9, Cambridge 1968, ss.1-202.----------------“Alāʾ -Al-Dawla Mohammad”, EIr., I, 1985, ss. 773-774.-----------------, “Dailamis in Central Iran: The Kâkûyîds of Jibal and Yazd”, The Medieval of Iran, Afghanistan and Central Asia, 1977, ss. 73-95.-----------------,“ Kâkûyîds”, EIr., XV, 2010, ss. 359-362.----------------- Oktay Efendizâde, “Gence”, DİA, 14, İstanbul 1996, ss.17-20. Bryennios, Nikephoros, Tarihin Özü (Anadolu’da ve Rumeli’nde 1070-1079 Döneminin Tarihi), (Çev. Bilge Umar), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008.---------------------,“Ortaçağda Kafkasya’da Selçuklularla-Gürcüler Arasında Siyasi Hâkimiyet Mücadelesi”, SÜSBED, VI, Konya 2000, ss.159-184.BUNİYATOV, Ziya Yusufov, Azerbaycan Tarihi, Bakü 1994.Cahen, Claude, “Türkler’in Anadolu’ya İlk Girişi (XI. Yüzyılın İkinci Yarısı)”, (Çev. Yaşar Yücel - Bahaeddin Yediyıldız), Belleten, LI/201, Ankara 1987, ss.1375-1431.Coşkun, Derya, Irak Oğuzları 1025-1060 (Anadolu’nun Türkleşmesine Etkileri), Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kars 2012. Cowe, S. Peter, “Relations Between the Kingdoms of Vaspurakan and Ani”, Armenian Van/Vaspurakan, (Nşr. Richard G. Hovannisian), Mazda Publishers, Costa Mesa - California 2000, ss. 73-85.Cöhce, Salim, “Selçuklu Hâkimiyetinin Tesisinden Önce Diyarbakır Yöresindeki Türkmen Faaliyetleri”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, (Diyarbakır 20-22 Mayıs 2004), (Nşr. Kenan Ziya Taş - Ahmet Kankal), Diyarbakır Valiliği, Diyarbakır 2004, ss. 125-136.Çevik, Adnan, ‘’XI. Yüzyıl Ortalarında Güney Doğu Anadolu Bölgesinde Bir Oğuz Topluluğu: Irak Oğuzları’’, Türklük Bilgisi Araştırmaları, Cilt. XXXI/I, Harvard University 2007, ss.195-205.Darkot, Besim, “Erzurum”, İA, IV, s. 340-345.Devvellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitapevi, Ankara 1995.Divitçioğlu, Sencer, Oğuz’dan Selçuklu’ya, Yapı Kredi Yayınları, Ankara 2000.Ebugazi Bahadır Han, Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime), (Haz. Muharrem Ergin), 1001 Temel Eser, 1974.El-Hüseynî, Şadruddin Ebû’l- Hasan Ali İbn Naşır İbn Ali, Ahbarü’d Devleti’s Selçukkiyye, (Çev. Necati Lügal), TTK Yayınları, Ankara 1999.Ercilasun, Konuralp, “Selçukluların Kafkasya Politikası”, Türk Kültürü, Temmuz 1995, ss. 420-432.er-Râvendî, Ebû Bekr Necmüddin Muhammed b. Alî b. Süleyman, Rahatü’s-Südûr ve Ayet’üs-Sürûr, (Çev. Ahmed Ateş), TTK Yayınları, Ankara 1960.Ersan Mehmet - Alican, Mustafa, Sorularla Selçuklular Tarihi, Selçukluları Yeniden Keşfetmek: Büyük Selçuklular, Timaş Yayınları, İstanbul 2012.Freely, John, At Üstünde Selçuklular: Anadolu Selçukluları, (Çev. Neşenur Domaniç), Doğan Kitap, İstanbul 2012.Geyikoğlu, Hasan, Selçuklulardan Safevîler’e Sa’d-Çukuru, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 1998.Gordlevski, Vladimir Aleksandroviç, Anadolu Selçuklu Devleti, (Çev. Azer Yaran), Onur Yayınları, Ankara 1988.Grousset, Rene, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, (Çev. Sosi Dolanoğlu), Aras Yayıncılık, İstanbul 2005.Günaltay, Mehmed Şemsettin, Türk İslam Tarihine Eleştirel Bir Yaklaşım - Maziden Atiye -, (Nşr. Ahmet Gökbel - Dursun Ali Aykıt), Akçağ Yayınları, Ankara 2003.Güner, Ahmet, “Kâkûyîler”, DİA, XXIV, 2001, s. 219-221.----------------,“Yezd Kâkûyîleri (Kâkveyhîler) ve Selçuklular”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler I, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, I, 2001, ss. 355-371.Gündüz, Tufan, “Oğuzlar/Türkmenler”, Bozkırın Efendileri -Türkmenler Üzerine Makaleler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009.Heyd, Wilhelm Von, Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, (Çev. Enver Ziya Karal), TTK Yayınları, Ankara 2000.Hovannisian, Richard G., Armenian Van/Vaspurakan: An Introduction”, Armenian Van/Vaspurakan, (Nşr. Richard G. Hovannisian), Mazda Publishers, Costa Mesa - California 2000, ss. 1-12.Huart, Cl., “İspehbed”, İA, V/II, 1988, ss. 1126.----------------, “Kâkûyîler (Kâkôyîler)”, İA, VI, ss. 108-109.Hüseyinov, Rauf A, “Malazgird ve Kafkaslar”, A. Ü. D. T. C. F. Tarih Araştırmaları Enstitüsü Tarih Araştırmaları Dergisi, VI/10-11, Ankara (1968) 1972, ss. 61-71.İbnü’l Verdî, Selçuklular, (Trc. Mustafa Alican), Kronik Yayınları, İstanbul 2017. İskender, Fâyiz Necîb, Ermîniyye Beyne’l-Bizantiyyîn ve’l-Etrâki’s-Selâcika fî Musannefi Arîstâkîs el-Lastîkertî (H. 392-463 / M. 1000-1071), Dâru’l-Fikri’l-Câmi, İskenderiye 1983Kafalı, Mustafa, “Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi”, Türkler, VI, Ankara 2002, s. 178; Kafesoğlu, İbrahim, “Doğu Anadolu’ya İlk Selçuklu Akını (1015-1021) ve Tarihî Ehemmiyeti”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, TTK Yayınları, Ankara 2010.-------------------------, “İbrahim, Selçuklular”, İA, X, ss. 353-416.-------------------------, “Selçuk’un Oğulları ve Torunları”, TM, XII, İstanbul 1955, ss. 117-130. ------------------------, Selçuklu Ailesinin Menşei Hakkında, Osman Yalçın Matbaası, İstanbul 1955.Kazvînî, Hamdullah Müstevfî b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nâsr (750/1350), Târîh-i Güzîde, (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2018. Kılıçbay, Mehmet Ali, Feodalite ve Klasik Dönem Osmanlı Üretim Tarzı, Elif Yayınevi, Ankara 2010.Kırzıoğlu, Fahrettin, Kars Tarihi, I, (Taç Çağları’ndan Osmanlı İmparatorluğuna Değin ve Ekleme 1534 - 1921 Yılları Kronolojisi), Işıl Matbaası, İstanbul 1953.--------------------, “Selçukluların Anı’yı Fethi ve Buradaki Selçuklu Eserleri”, SAD, II, 1970, Ankara 1971, ss.111-139.Koca, Salim, Türkiye Selçukluları Tarihi (Malazgirtten Miyakefalon’a), Karam Yayınları, Çorum 2003.--------------------, “Sir Derya (Ceyhun) Boylarından Anadolu’ya Oğuzlar (Türkmenler)”, Türkler, IV, Ankara 2002, ss. 529-551. Konukçu, Enver, “Katakalon Kekaumenos’tan Saltuklular’a Theodosiopolis”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, Dünya Yayıncılık, İstanbul 1995, ss. 57-66.--------------------, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Yardım, Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayını, Yüksek Öğretim Kurulu Matbaası, Ankara 1992.Köse, Aslıhan, Sultan Tuğrul Bey Devri Hâkimiyet Mücadeleleri (1040-1063), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2008.Köymen, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 1998.--------------------, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, I-Kuruluş Devri, TTK, Ankara 2000.--------------------, “Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları, I. Büyük Selçuklu İmparatoru Melikşâh Devrine Dair Bir Eser Münasebetiyle”, Belleten, XVII/68, Ankara 1953, ss. 557-604.--------------------, “Tuğrul Bey”, İA, XII/2, ss.25-41.--------------------,“Selçukluların Kars İli Fethi’nin Önemi”, TK, II/22, (Kars Armağanı), Ankara 1964, ss. 141-144.---------------------, Tuğrul Bey Ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1976.Langlois, Victor, History Of Armenia by Father Michael Chamic II, (Nşr.J. Avdall), Calcutta 1827.Laurent, J., Byzance et les Turcs Seldjoucides Dans l’Asie Occidentale Jusqu’en 1081, Annales de l’Est Publiees par la Faculte des Lettres de l’Universite de Nancy, Paris - Nancy 1913. Merçil, Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2006.------------------------, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi”, Türkler, IV, Ankara 2002, ss.597-633.Mîrhând, Mîr Seyyîd Hamîdeddîn Muhammed b. Seyyid Burhâneddîn Hâvendşâh b. Kemâleddîn Mahmûd el-Belhî (904-1498), Târîh-i Ravzatü’s-Safâ fî Sîret-i el-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, (Nşr. Abbâs Pervîz), IV, Merkezî Hayyâm, Tahrân 1338/1960Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah (1113/1702), Câmiu’d-Düvel (Sahayif-ül Ahbar fi Vekay-il Asar), Selçuklular Tarihi Horasan - Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, I; (Selçuklular Tarihi Anadolu Selçukluları ve Beylikler,) II, (Nşr. Ali Öngül), Akademi Kitabevi, İzmir 2001.Nîşâbûrî, Zahîru’d-dîn, Selçuknâme, (Çev. Ayşegül Fidan), Kopernik Yayınları, İstanbul 2018.Nizâmü’l-Mülk, Siyâset-Nâme, (Haz. N. Bayburtlugil), Dergâh Yayınları, İstanbul 1987. Özgüdenli, Osman Gazi, Selçuklular I. Cilt, Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157), İsam Yayınları, İstanbul 2013.Piyadeoğlu, Cihan, Çağrı Bey: Selçukluların Kuruluş Hikâyesi, Timaş Yayınları, İstanbul 2011.Polat, Muhammed Said, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçuklularında İçtimaî ve İktisadî Hayat, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1997.-----------------------, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası Karacuk’tan Aziz George Kolu’na, Kitabevi, İstanbul 2004.Reşîdeddîn Fazlullah, İbn-i İmâdüddevle Ebû’l-Fazl b. Ebû’l-Hayr Hemedânî (718/1318), Camiü’t-Tevarih, (Çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş), Selenge Yayınları, İstanbul 2011.Robert, Hewsen, H., Van in This World; Paradise in the Next” the Historical Geography of Van/Vaspurakan”, Armenian Van/Vaspurakan, (Nşr. Richard G. Hovannisian), Mazda Publishers, Costa Mesa - California 2000, s. 13-42.Sevim, Ali - Merçil, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilat ve Kültür, TTK Yayınları, Ankara 1995.-----------------, Genel Çizgileriyle Selçuklu - Ermeni İlişkileri, TTK Yayınları, Ankara 2002.-----------------, Anadolu’nun Fethi: Selçuklular Dönemi, TTK Yayınları, Ankara 1993.Subaşı, Ömer, “Tarihi Kaynaklar Işığında Kaputru Savaşı”, AÜTAED, S. 44, Erzurum 2010, ss. 247-270. Sümer, Faruk, “Selçuklular”, DİA, S. 36, İstanbul 2009, s. 365-371.------------------, Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?”, Belleten, XXIV, S. 96, ss. 567-594.------------------, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, TDVA Yayınları, I-II, İstanbul 1999.Şeker, Mehmet, Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1987.-------------------, Anadolu’nun Türkleşmesi ve Kültürel Hayatı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006.Tellioğlu, İbrahim, XI-XIII. Yüzyıllarda Türk-Gürcü İlişkileri, Serander Yayınları, Trabzon 2009.---------------- “Ermeni ve Gürcülerin Selçuklu Hâkimiyetine Bakışı Hakkında Bir Mukayese”, II. Uluslararası Türk Ermeni İlişkileri Sempozyumu, (Erzurum 21-22 Haziran 2007), (Nşr. S. Esin Derinsu Dayı), Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü Yayını, Erzurum 2008.-------------------, “Bizans ve Selçukluların Kafkasya Politikaları Hakkında Bir Mukayese, II” Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu, (15-17 Ekim), Kars 2008, ss. 345-354.Tezcan, Mehmet, Klasik ve Ortaçağ Dönemlerinde Karadeniz ve Kafkasya, Serander Yayınları, Trabzon 2012. ------------------ “XI. Yüzyılın İlk Yarısında Ermenilerin Doğu Roma İmparatorluğu Tarafından Orta Anadolu Bölgesine Göçürülmeleri”, Omeljan Pritsak Armağanı, (Nşr. Mehmet Alpargu - Yücel Öztürk), Sakarya Üniversitesi Yayını, Sakarya 2007, ss. 419-450.Togan, Ahmed Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihi’ne Giriş I - En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, Enderun Kitabevi Yayınları, İstanbul 1981.------------------ “Azerbaycan”, İA, II, ss. 91-118.Toksoy, Ahmet, “Malazgirt Zaferinden Önce Doğu Anadolu’ya Yapılan Türk Akınları”, Türkler, IV, Ankara 2002, ss. 678-693.-------------, “Selçuklu Şehzadesi Kutalmış”, GEFD, 29/4, Ankara 2009, ss. 218-235.Tufantoz, Abdurrahim, Ortaçağ’da Diyarbekir (Mervanoğulları / 990-1085), Aça Yayınları, Ankara 2005. Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul 2009.---------------- Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi: Türk Dünya Nizamının Millî İslâmî ve İnsânî Esasları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2005.Turan, Refik, “Türklerin Anadolu’ya Akınları ve Malazgirt Zaferi’nden Önce Anadolu’da Türk Varlığı”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara 2012.Tuysuz, Ş. Cem, “Türkmenler”, Türkler, IV, Ankara 2002, ss. 552-579.Urfalı Mateos, Vekâyi-Name, Urfalı Mateos Vekâyi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (Çev. H. D. Andreosyan),TTK Yayınları, Ankara 1987.Üremiş, Ali, Türkiye Selçuklularının Doğu Anadolu Politikası, Babil Yayıncılık, Ankara 2005.Vardan, Müverrrih Vardabet, “Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269)”, Tarih Semineri Dergisi, I/I İstanbul 1937. Yazar, Nurullah, Büyük Selçuklu Devletinde İktidar Mücadeleleri, Otto Yayıncılık, Ankara 2017.Yazıcı, Nesimi, İlk Türk- İslam Devletleri Tarihi, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2004.Yinanç, Mükrimin Halil, “Çağrı Bey”, İA, III, ss. 324-328.--------------- Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I (Anadolu’nun Fethi), İstanbul 1944. Yücel Yaşar - Sevim, Ali, Türkiye Tarihi, I, Fetihten Osmanlılara Kadar (1018 - 1300, II, Osmanlı Dönemi (1300-1566), TTK Yayınları, Ankara 1990.Zonaras, Ioasnne, Tarihlerin Özeti (XVII-XVIII. Kitap), (Çev. Bilge Umar), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008.