SELÇUKLU FETRET DEVRİNDE TÜRKMEN EMÎRLERİ’NİN ROLLERİ VE MÜSTEBİD FAALİYETLERİ

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 10, 7 - 37, 15.03.2022

Hakan Özkaya

Öz

Büyük Selçuklu İmparatorluğu, 117 yıllık uzun sayılmayacak hâkimiyet dönemine rağmen Türk tarihi içinde birçok bakımdan oldukça derin izler bırakmış önemli bir siyasi teşekküldür. Türklerin Orta Asya’nın bozkır kemerinden İran vahasına doğru akması ve sonrasında Anadolu’ya geçişini organize etmeleri yaptıkları en önemli faaliyetlerden biridir. Kurdukları medreseler vasıtasıyla İran kültürü üzerinden alınan İslâm inancının kitabi yönüyle temas kurulmasını sağlamaları öne çıkan bir diğer önemli etkinlik alanıdır. Öte yandan yerleşik bir kültüre sahip İran coğrafyasında ekosistemin, ordu yapısının ve yönetim hiyerarşisinin bu yeni düzene uyarlamaya çalışmaları başka bir tarihsel bir olgu olarak göze çarpmaktadır.
Ama tüm bu değişimler devlet için oldukça sancılı ve zor bir geçiş sürecine neden oldu. Özelikle iktâ ve gûlam sistemiyle birlikte yeni bir kimlik inşa sürecine giren ordu yapısı bu dönemin en kırılgan dinamiğine sahipti. Zira demografik yapısı çoğunlukla göçebe Oğuzlara dayanan Selçuklu Devleti’nde ordu kuvvetleri büyük oranda Türkmen emîrlerinin önderlik ettiği askeri vesayetin kontrolü altındaydı. Dolayısıyla merkezi bir ordunun kurulması bu vesayete karşı dengeleyici hatta üstünlük kuracak bir güç tabanı meydana getirdi. Melikşah döneminde bu değişim çabaları yavaş ama hükümdarın otoritesini sarsacak bir gelişmeye zemin oluşturmayacak şekilde yaşandı. Fakat Melikşah’ın ölümüyle birlikte ortaya çıkan taht kavgaları bu dönüşümü sarsıcı bir şekilde sekteye uğrattı. Türkmen Emîrleri, kaybettikleri prestijlerini yeniden kazanmak adına bu mücadelelerin içinde yer aldılar ve Selçuklu fetret devrinin seyrini belirleyen ana aktörler olarak ön plana çıktılar.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu Devleti, Değişim, Ordu, Türkmen Emîrleri

Kaynakça

• Ahmed b. Mahmud, Selçukname, haz. Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul, 2011.
• Azimî, Azimî Tarihi, çev. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1988.
• Bundarî, Zubdat al-nusra va nuhbat al usra, çev. Kıvameddin Burslan, TTK Yayınları, Ankara, 1943.
• el-Yezdî, Muhammed, el-Hüseynî, el-Urâza fi’l-Hikâyeti’s Selcûkiyye, Çev. Mehmet Çalışkan, İstanbul, 2020.
• er-Râvendî, Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sûrûr, çev. Ahmet Ateş, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1957.
• Gregory Abu’l-Farac, Abu’l-Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK Yayınları, Ankara, 1999.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî, Târih-i Güzide, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 2018.
• İbn Kesîr, el-Bidaye ve’n-nihaye, Çev: M. Keskin, İstanbul, 1995.
• İbnü’l Esir, el-Kâmil fi’t-Târîh, çev. Tercüme Heyeti, Hikmet Yayınları, İstanbul, 1987.
• İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, çev. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1989.
• İbnü’l-Cevzî, el- Muntazam fî târihi’l-mülûk ve’l-ümem, Ankara, 2014.
• Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, haz. Ali Öngül, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul, 2017.
• Nizâmü’l-mülk, Siyâset-nâme, Haz: Mehmet Altay Köymen, TTK, Ankara, 2018.
• Reşîdü’dîn Fazlulah, Cami’ü’t-Tevârih, çev. Erkan Göksu, H. Hüseyin Güneş, Selenge Yayınları, İstanbul, 2010.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a’yân’da Selçuklular, Ankara, 2011.
• Şadruddîn el-Hüseynî, Ahbâr üd-Devlet is-Selçukiyye, çev. Necati Lügal, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1943.
• Urfalı Mateos, Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Çev. Hrant D. Andreasyan, Ankara, 2000.
• Altan, Ebru, “Yağsıyan” DİA, C. XXXXIII, İstanbul, 2002.
• Bezer, Gülay Öğün, “Terken Hatun ve Tarihi Şahsiyeti”, Selçuklu Siyasi Tarihi (Bildiriler II), Yay. Haz. Metin Hülagü v.d. TTK Yayınları, Ankara, 2014.
• Bosworth, C.E., “The Political and Dynastic History of the Iranian World”, The Cambridge History of Iran: Saljuq and the Mongol Periods, Edt: J.A. Boyle, V. 5, Cambridge, 1968.
• Demir, Mustafa, Büyük Selçuklular Tarihi, s. 101, Sakarya Kitapevi, Sakarya, 2004.
• Durdu, Arslan, “Arslan Argun İsyanına Farklı Bir Bakış”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5 (16), Bolu, 2018.
• Grigoreviç, Sergey Agacanov, Selçuklular, çev. Ekber N. Necef, Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2006.
• Köymen, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, 1976.
• Kurpalidis, G.M., Büyük Selçuklu Devleti’nin İdarî, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Çev: İlyas Kemalov, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2007.
• Lowıck, N. M., “Seljuq Coıns”, The Numismatic Chronicle, Vol. 10, 1970.
• Merçil, Erdoğan, “Selçuklularda Zengin Emîrler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVII, Sayı: 1.
• Nesibli, Yunis, “Ortaçağ Gürcü Kaynaklarında Türkler”, Türkler Ansiklopedisi, C. 4.
• Öngül, Ali, “Emîr Üner (ö. 492/1098)”, Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Ankara, 1995.
• —————, Selçuklular Tarihi, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2014.
• Özaydın, Abdülkerim, “Büyük Selçuklu Emiri Kürboğa”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, İstanbul, 1997, Sayı: 36.
• —————, Sultan Muhammed Tapar Devri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1990.
• Özgüdenli, Osman, Büyük Selçuklu Devleti Tarihi, İstanbul, 2013.
• Paul, Jürgen, “Arsân Arghûn – Nomadic Revival?”, The Seljuqs. Politics, Society and Culture, ed. Christian Lange- Songül Macit, Edinburgh, 2011.
• Paydaş, Kâzım, “Büyük Selçuklu Devleti Kumandanlarından Urfa Fatihi Bozan Bey”, Türk Dünyası Araştırmaları, Haziran 2005, Sayı, 156.
• Polat, Sait, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası, İstanbul, 2011.
• Safi, Omıd, Religion and Politics in Saljuq Iran Neogoiating İdeogly and Religious Inquiry, Oxford Press, Pakistan, 2007.
• Sanaullah, Mavlavî Fâdıl, The Decline of the Saljuqid Empire, Calcutta, 1938.
• Sevim, Ali, “Tutuş’un Büyük Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme Teşebbüsü”, Beletten, 1963, c. XXVII, Sayı, 107.
• —————, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, Siyaset Teşkilat ve Kültür, TTK, Ankara, 1995.
• Sümer, Faruk, “Selçuklular Devrinde Türk Beyleri IV”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul, 1987, Sayı: 51.
• Şeşen, Ramazan, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, 2. Baskı, TTK Yayınları, Ankara, 2001.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2005.
• Usta, Aydın, “Ünlü Selçuklu Kumandanı Sadüddevle Gevherayin”, Erdoğan Merçil’e Armağan, İstanbul, 2013.