Dolabnâme Türünün Osmanlı Ben-Anlatılarına Katkısı: Fakîrî’nin Dolabnâme’si Örneği

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 1, 37 - 73, 30.06.2024

Türkan Alvan

Öz

Klasik Türk şiirinde XIV. yüzyıl sonlarından itibaren ortaya çıkan dolabnâme türü; Allah aşkını, varoluş sırrını ve kadere teslimiyeti su dolabı alegorisi (temsilî istiare) üzerinden soru-cevap yoluyla ve tahkiyevî üslupla anlatan şiirlerdir. Kalkandelenli Fakîrî 29 Rebiülâhir 904 (14 Aralık 1498) tarihinde yazdığı Dolabnâme adlı mesnevisini Sultan II. Bayezid’e sunmak istemiştir. Fakîrî’nin mesnevi nazım şekliyle 797 beyit ile yazdığı bu eser, benzerleri içinde en uzun dolabnâmedir.
Bu makalede İhsan Fazlıoğlu’nun ben-anlatısı ontolojisi hakkındaki tespitlerine dayanarak Fakîrî’nin Dolabnâme adlı eseri “ben”, “biz”, “kendilik” ve “öteki-ben” anlatısı olarak incelenmiştir. Genç yaşta ölen Kalkandelenli Fakîrî’nin kendi sergüzeştinden bahsettiği bu eser, meçhul şairin otobiyografisine katkı sağlayacaktır. Su dolabı alegorisiyle Fakîrî’nin “kendilik anlatısı” olarak okunabilen eserde, ayrıca “öteki-ben” Cem Sultan ve Sultan II. Bayezid’den bahsedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Su dolabı, Dolab-ı Muhammedî, şiir, dolabnâme, ben-anlatıları, kend’öz

The Contribution of Dolabnâma Genre to Ottoman Ego-Documents: The Sample of Faqîrî’s Dolab-nâma

Öz

Dolabnâmas are poems that appeared in classical Turkish poetry from the end of the 14th century onwards and narrate the mysteries of existence, love of Allah and submission to fate through the allegory of a water-wheel in a question-answer style.
Fakîrî, a poet from Tetovo (Kalkandelen), wrote his Dolabnâma on 29 Rebiülâhir 904 (14 December 1498) to present it to Sultan Bayezid II. This work, which Fakîrî wrote in the form of a 797 couplet masnawi, has the feature of being the longest dolabnâma among similar ones.
In this article, based on İhsan Fazlıoğlu's determinations on the ontology of self-narrative, Fakîrî's Dolabnâma is analysed as a narrative of the “I", "we", "self" and "other". There is very little information about the life of Fakîrî, who died at an early age. This work, in which Fakîrî talks about his life, will contribute to the poet's autobiography. In the work, which can be read allegorically as Fakîrî's “the self-essence-narrative”, the "the others” Cem Sultan and Sultan Bayezid II are also mentioned.

Anahtar Kelimeler

Water-wheel, Noria al-Muhammadiyya, poem, dolabnâma, ego-documents, self-essence

Kaynakça

• Altınışık, Muhammet Emin. “Nihânî’nin Manzum Hac Seyâhatnâmesi.” Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi Özel Sayı 1 (2023): 715-736.
• Alvan, Türkan. Benim Adım Dertli Dolap Türk Edebiyatında Dolabnâme. İstanbul: Bü- yüyenay Yayınları, 2021.
• Âşık Çelebi. Meşâirüş-Şuarâ. Hazırlayan Filiz Kılıç. Ankara: Kültür ve Turizm Bakan- lığı Yayınları, 2018.
• Beyânî. Tezkiretü’ş-Şuarâ. Haz. İbrahim Kutluk. Ankara: TTK Yayınları, 1997. Donuk, Suat. “Servet Mahlaslı Bir Şaire Mâl Edilen Manzum Hac Seyâhatnâmesi.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi SUTAD 41 (Bahar 2017): 13-38.
• Evliya Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 2 cilt. Hazırlayan Robert Dankoff ve dğr. İstanbul: YKY Yayınları, 2011.
• Fazlıoğlu, İhsan. Fuzûlî Ne Demek İstedi? İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020. —, “Hoşça Bak Zâtına”: İslâm-Osmanlı Ben Anlatıları Literatürü Üzerine Bir Değerlendirme.” Ceride 1: 2 (Aralık 2023): 1-11.
• —, “Öz.Ne’nin Kıyâmı: ‘Ben’, ‘Biz’ ve ‘Kendilik’ Hakkında Nazarî Bir Çözümleme.” Ceride 1, no. 1 (Haziran 2023): 45-63.
• —, Kendini Aramak. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• —, Kendini Bulmak. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Öteki Üzerinden Kendini Ele Vermek: Ali Mubârek’in Alemuddîn’inde Ben-Anlatısı Arkeolojisi.” Ceride 1, no. 2 (Ocak 2024): 102-120.
• Hucvirî. Keşfü’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi. Çeviren Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• İbn Arabî. Fususü’l-Hikem. Çeviren Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006. —, Fütuhât-ı Mekkiyye Âlemin Yaratılışı. Çeviren Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2016.
• —, Varlık Ağacı: Şeceretü’l-Kevn. Çeviren Hüseyin Şemsi Ergüneş. Hazırlayan Ercan Alkan ve dğr. İstanbul: İz Yayınları, 2010.
• İlgürel, Sevim. “Abdurrahman Hibrî’nin Menâsik-i Mesâlik’i.” Tarih Enstitüsü Dergisi 6 (1975): 110-128
• İnalcık, Halil. “Tımar.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi/DİA, 41: 170-171. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• İsen, Mustafa. Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı/AKM Yayınları, 1994.
• Kafadar, Cemal. Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken. İstanbul: Metis Yayınları, 2010.
• Karahasanoğlu, Selim. “Ben Anlatıları.” Tarih Bilimi ve Metodolojisi. Editör Mehmet Yaşar Ertaş, 280-84. İstanbul: İdeal Kültür Yayınları, 2019.
• —, “Ben-Anlatıları: Tarihsel Kaynak Olarak İmkânları, Sınırları.” Turkish History Education Journal TUHED 8: 1 (2019): 217-218.
• —, Selim. “Niçin Çıkıyoruz?” Ceride 1: 1 (Haziran 2023): 5-23. Kınalızâde Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şuarâ. 2. cilt. Hazırlayan İbrahim Kutluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsü’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. Hazırlayan Selçuk Eraydın ve Mustafa Tahralı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.
• Latîfî. Tezkiretü’ş-Şuara ve Tabsıratü’n-Nuzemâ. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı/ AKM Yayınları, 2000.
• Mütercim Âsım Efendi. Burhân-ı Katı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Nev’îzâde Atâyî. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fi Tekmîleti’ş-Şakâ’ik. 2.cilt. Hazırlayan Suat Donuk ve Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı/TYEKB Yayınları, 2017.
• Öztoprak, Nihat ve Türkan Alvan. Fakîrî Dolabname. İdeal Kültür Yayınları, 2022. Riyâzî Muhammed Efendi. Riyâzü’ş-Şuarâ. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• Schimmel, Annemarie. Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri: İslama Görüngübilimsel Yaklaşım. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Schulze, Winfried. “Ben-Anlatıları: Tarihteki İnsana Yakınlaşmak mı? ‘Ben-Anlatıları’ Konferansı Üzerine İlk Değerlendirmeler”. Çeviren Tuğba İsmailoğlu Kacır, Ceride 1: 2 (2023): 121-143.
• Sinan Paşa. Tazarru‘nâme. Hazırlayan Mertol Tulum. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı/TYEKB Yayınları, 2014.
• Şehzâde Alaaddin Gaybî. Kaygusuz Abdal Külliyâtı. Hazırlayan Abdurrahman Güzel. Ankara: Türk Dil Kurumu TDK Yayınları, 2021.
• Şengün, Necdet. “Fakîrî ve Manzum Hikâye-i Ashâb-ı Kehf’i.” Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2019): 364-392.
• Tahirü’l-Mevlevî. Edebiyat Lugatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1994.
• Tatcı, Mustafa. “Yûnus Emre.” Fetih ve Medeniyet Eskişehir Valiliği Şehir ve Değer Araştırmaları Dergisi 1, no.2 (Nisan 2021), 10-27.
• —, Âşık Yûnus. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• —, Yûnus Emre Dîvânı. İstanbul: H Yayınları, 2010.
• Yörük, Doğan. “Karaman Eyaletinde Osmanlı Tımar Düzeninin Tesisi 1483.” Tarih Araştırmaları Dergisi 25, no. 40 (2006): 186.
• Yuvacı, Bünyamin. “Tuhfe-i Nâilî Metin ve Muhtevâ.” Yüksek Lisans Tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, 2014.
• Elektronik Kaynaklar “The Noria al-Muhammmadiya.” Norias of Hama içinde. Wikipedia.org (Erişim: 30. 04. 2024). https://en.wikipedia.org/wiki/Norias_of_Hama#/media/File:Norias_of_ Hama,_Orontes_River,_Hama,_Syria.jpg Huber, Gerhard. “Water wheel in Hama.” Nisan 2009. (Erişim: 30.04.2024). https:// global-geography.org/af/Geography/Asia/Syria/Pictures/Bosra/295_Wasserrad “Fıstık Çamı.” Wikipedia.org (Erişim: 30. 05. 2024). https://tr.wikipedia.org/wiki/ F%C4%B1st%C4%B1k_%C3%A7am%C4%B1