Bir Birinci Ağızdan Anlatı Olarak Seyahatname

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 2, 1 - 31, 31.12.2024

Suraiya Faroqhi

Öz

Evliya’nın Osmanlı kültür tarihinde yeri eşsizdir; çünkü 17. yüzyıl gibi seyahat anla- tılarının az olduğu ve birinci ağızdan anlatıların dar bir ulema çevresi dışında nadi- ren üretildiği bir dönemde, Evliya, ki iyi bir eğitim almış olmasına rağmen ulemadan değildir, kendi hayat hikayesini on ciltlik devasa bir seyahatnameye içine dahil et- miştir.
Bu çalışma, Evliya’nın anlatısını üç ana kavram açısından analiz ediyor. İlk sıra- da yazarın hayatını yaşama biçimi olarak seyahat etmeye olan bağlılığı, ardından Os- manlı hanedanına olan sadakati geliyor. Üçüncü faktöre gelince, Evliya’nın hayatı- nın en azından bir kısmında belirleyici olmuştur, İstanbul’da belirli bir statüye eriş- miş bir taşra ileri gelen ailesinin üyesi olmasını görürüz. Bu konumu elde etmek ve korumakta, Evliya’nın ve babasının IV. Murad ve saray çevresi ile olan bağları belir- leyici rol oynamıştır. Oysa Evliya, Nil’in kaynaklarını bulmak için çıktığı macera do- lu bir yolculuktan döndükten sonra hayat hikâyesini kısaca özetlediğinde, seyyahın kendisini hiç terk etmediğine inandığı Tanrı’nın koruması yanında, bu dünyanın bu tür kaygıları önemsiz kalıyordu.

Anahtar Kelimeler

Yaşam boyu süren bir uğraş olarak seyahat, Osmanlı hanedanına sadakat, Yerel ileri gelenler, Batı Anadolu, Tanrıya ve manevi önderlere bağlılık

The Seyahatname as a First-Person Narrative

Öz

Evliya’s position in Ottoman cultural history is unique. For in the 17th century, when travel accounts were rare and first-person narratives seldom encountered outside of a limited number of religious scholars, Evliya who despite a good education was not a scholar, integrated his life story into a massive ten-volume travelogue.
The present study analyzes Evliya’s narrative in terms of three major concepts. First in line is his devotion to travel as a way of living one’s life, followed by loyalty to the Ottoman dynasty. As for the third factor, a determinant during at least certain years of Evliya’s life, we identify him as a member of a provincial notable family, who achieved a certain status in Istanbul. To establish and protect this position, the con- nections of the author and his father to the person and court of Murad IV were de- cisive. Even so, when Evliya briefly summarized his life story after an adventurous trip aiming to find the sources of the Nile, these worldly concerns faded into the background, when compared to the protection of the Deity that the traveler believed had never abandoned him.

Anahtar Kelimeler

Travel as a lifetime occupation, Loyalty to the Ottoman dynasty, Local notabilities, Western Anatolia, Devotion to the Deity and holy men

Kaynakça

• Abou-El-Haj, Rifa’at Ali. The 1703 Rebellion and the Structure of Ottoman Politics. Leiden: Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut te Istanbul, 1984.
• Araz, Yahya. “A General Overview of Janissary Socio-Economic Presence in Aleppo (1700-1760s)”. Cihannüma: Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi 8, 1 (2022): 55-77.
• Aynur, Hatice. “Evliya Çelebi’s Written Sources”. In Evliyâ Çelebi: Studies and Essays Commemorating the 400th Anniversary of his Birth, edited by Nuran Tezcan, Semih Tezcan, Robert Dankoff, English-language version edited by Robert Dankoff, 383-87. Istanbul: Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism, 2012.
• Dankoff, Robert and Nuran Tezcan eds. Evliyâ Çelebi’nin Nil Haritası ‘’Dürr-i bî-misîl în Ahbâr-ı Nîl”. Istanbul: Yapı ve Kredi Yayınları, 2011.
• Dankoff, Robert. An Ottoman Mentality: The World of Evliya Çelebi. Leiden: Brill, 2004.
• Değirmenci, Tülün. İktidar Oyunları ve Resimli Kitaplar: II. Osman Devrinde Değişen Güç Simgeleri. Istanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
• Demir, Uğur. “Yasaklanan ve Sansürlenen bir Kitabın Macerası: Evliya Çelebi Seyâhatnâmesinin ilk Baskıları.” Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies 46 (2015): 193-212.
• —, “Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi’nin Topkapı Sarayı Kütüphanesi’ne İntikali Meselesi.” Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies 39 (2012): 205-16.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat: Eski ve Yeni Harflerle, edited by Aydın Sami Güneyçal. 24. Printing. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları 2007.
• Dunn, Ross E. The Adventures of Ibn Battuta: A Muslim Traveler of the Fourteenth Century. Los Angeles, Berkeley, London: University of California Press, 2004.
• Emecen, Feridun. “Osman II.” in Türkiye Diyanet Vakfının İslâm Ansiklopedisi (Istanbul: İSAM, 2007) vol. 33, 453-6. https://islamansiklopedisi.org.tr/osman-ii Eren, Meşkûre. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Birinci Cildinin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma. Istanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1960.
• Ertaş, Mehmet Yaşar. “Seyyah ve Derviş: Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kurgusal bir Katman Olarak Manevi Yolculuk.” In Dr. Kemal Daşcıoğlu’na Vefa Kitabı, edit- ed by Prof. Dr. Mithat Aydın, Prof. Dr. Süleyman İnan, 501-22. Pegem Akademi. Ankara 2020.
• Evliya Çelebi b Derviş Mehemmed Zılli. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, edited by Seyit Ali Kahraman et al., 10 vols. Istanbul: Yapı ve Kredi Yayınları, 1999-2007.
• Evliya Çelebi. Im Reiche des Goldenen Apfels, des türkischen Weltenbummlers Evliya Çelebi denkwürdige Reise in das Giaurenland und in die Stadt und Festung Wien anno 1665, tr. and annotated by Richard F. Kreutel, Erich Prokosch and Karl Teply. Vienna: Verlag Styria, 2nd edition, 1987.
• “Evliya Çelebi’nin Sözlü Kaynakları,” symposium held in Ankara in 2011. UNESCO Türkiye Milli Komiyonu. https://www.unesco.org.tr/Pages/452/90/Evliya%20 %C3%87elebi%27nin%20S%C3%B6zl%C3%BC%20Kaynaklar%C4%B1%20 Uluslararas%C4%B1%20Sempozyumu
• Faroqhi, Suraiya. “An Ottoman Gentleman Observing Izmir at a Time of Change: Evli- ya Çelebi on the Road, 1670-1”. In Çaka Bey’den Günümüze İzmir, vol. 2, edited by Turan Gökçe and Hüseyin Çalış, 505-22. Izmir: Katip Çelebi Üniversitesi, 2023.
• —, “Fireworks in Seventeenth-century Istanbul” in Medieval and Early Modern Performance in the Eastern Mediterranean, edited by Evelyn Birge Vitz and Arzu Öz- türkmen,181-94. Turnhout/Belgium: Brepols, 2014.
• Fleischer, Cornell. Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Âli (1541-1600). Princeton NJ: Princeton University Press, 1986.
• Gemici, Nurettin. “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Kadın Algısı.” İslami İlimler Der- gisi 18, 2 (2023): 5-40. https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1411012.
• Güneş Yağcı, Zübeyde. “Bir İsyan ve Etkileri: Balıkesir’de İlyas Paşa İsyanı.” In Os- manlı’dan Günümüze Eşkıyalık ve Terör, edited by Osman Köse, 63-81. Samsun: Samsun İlkadım Belediyesi Kültür Müdürlüğü, 2009.
• Haarmann, Ulrich. “Evliya Çelebis Bericht über die Altertümer von Gize.” Turcica VIII, 1 (1976): 157-230.
• Hathaway, Jane. Beshir Agha: Chief Eunuch of the Ottoman Imperial Harem. Oxford: Oneworld Publications, 2005.
• Jouhaud, Christian, Dinah Ribard, Nicolas Shapira eds. Histoire, Littérature, Témoi- gnage: Écrire les malheurs du temps. Paris: Gallimard, Folio Histoire, 2009.
• Karateke, Hakan and Hatice Aynur eds. Evliya Çelebi Seyahatnamesin Yazılı Kaynakları. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 2018.
• Kâtib Çelebi. Kitab-ı Cihannüma li-Kâtib Çelebi, 2 vols. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi 2009, 2013.
• Menchinger, Ethan L. The First of the Modern Ottomans: The Intellectual History of Ahmed Vasif (Cambridge: Cambridge University Press, 2017).
• Miroğlu, İsmet. “Âşık Mehmed, Menâzirü’l-‘avâlim“ TDV İslam Ansiklopedisi, online edition https://islamansiklopedisi.org.tr/asik-mehmed.
• Öztürk Bitik, Başak. “Evliyâ’nın Sesi Padişahın Gölgesi: Evliyâ Çelebi Seyahatnâme- si’nde Kurmaca.” Unpublished Ph.D. Dissertation, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi. Ankara 2015.
• Peacock, Andrew. “India and the Indian World as Seen by Firâkî, an Ottoman Histori- an of Süleyman’s Reign”. In Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi: Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar / Suleyman the Lawgiver and His Reign: New Sources, New Approaches, edited by M. Fatih Çalışır, Suraiya Faroqhi, and M. Şakir Yılmaz, 301- 22. Istanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Sağlam, Nevzat. Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’-Âsâr ve Hakā’iku’l-Ahbâr’ı 1166- 1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Sakaoğlu, Necdet. Bu Mülkün Kadın Sultanları. İstanbul: Alfa Yayınları, 2015. Sarıcaoğlu, Fikret. “Ebû Bekir b. Behrâm” in Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi online edition https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-bekir-b-behram.
• Seyyar, Metin. “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Osmanlı Hanedan Algısı.” History Studies 11, 5 (2019): 1709-1730. DOI 10.9737/hist.2019.785.
• Stremmelaar, Annemarieke. “Justice and Revenge in the Ottoman Rebellion of 1703,” Ph.D. Dissertation. Leiden: PrintPartners Ipskamp, 2007.
• Tabakoğlu, Hüseyin Serdar. “The 1565 Malta Campaign according to Spanish Archi- val Documents”. In Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi: Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar / Suleyman the Lawgiver and His Reign: New Sources, New Approaches, edited by M. Fatih Çalışır, Suraiya Faroqhi, and M. Şakir Yılmaz. 105-24, Istanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Taştan, Yahya Kemal. “Evliya Çelebi’s Views on the Ottoman Dynasty”. In Evliyâ Çelebi: Studies and Essays Commemorating the 400th Anniversary of his Birth, edited by Nuran Tezcan, Semih Tezcan, Robert Dankoff, English-language version edited by Robert Dankoff, 242-62. Istanbul: Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism, 2012.
• Tezcan, Baki. The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World. Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2010.
• Tezcan, Nuran. “Seyahatname’deki Aşk Öyküsü: bir Kaya Sultan Vardı!” Kebikeç 21 (2006): pages not numbered.
• —, “When Did Evliya Çelebi Die?” In Evliyâ Çelebi: Studies and Essays Commemorat- ing the 400th Anniversary of his Birth, edited by Nuran Tezcan, Semih Tezcan, Robert Dankoff, English-language version edited by Robert Dankoff, 30-2. Istanbul: Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism, 2012.
• —, “Kaya Sultan: Handkerchiefs Used as Gifts”. In Evliyâ Çelebi: Studies and Essays Commemorating the 400th Anniversary of his Birth, edited by Nuran Tezcan, Semih Tezcan, Robert Dankoff, Englishlanguage version edited by Robert Dankoff, 224-25. Istanbul: Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism, 2012.
• Tezcan, Semih. “Evliya Çelebi the Archer”. In Evliyâ Çelebi: Studies and Essays Commemorating the 400th Anniversary of His Birth, edited by Nuran Tezcan, Semih Tezcan, Robert Dankoff, English-language version edited by Robert Dankoff, 33- 40. Istanbul: Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism, 2012.
• Vatin, Nicolas. “Pourquoi un Turc ottoman racontait-il son voyage? Note sur les rela- tions de voyage chez les Ottomans des Vâḳı’ât-ı Sulṭân Cem au Seyaḥatnâme d’Evliyâ Çelebi”, reprinted in Nicolas Vatin. Les ottomans et l’occident (XVe-XVIe siècles), 179-93. Istanbul: The Isis Press, 2001.
• Wurm, Heidrun. Der osmanische Historiker Hüseyin b. Ga’fer, genannt Hezarfenn, und die Istanbuler Gesellschaft in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts. Freiburg i.B.: Klaus Schwarz, 1971.
• Yerasimos, Marianna. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Yemek Kültürü: Yorumlar ve Sistematik Dizin. 2nd edition Istanbul: Yapı ve Kredi Yayınları, 2019.
• Yılmazer, Ziya, “Murad IV” https://islamansiklopedisi.org.tr/murad-iv