Türkiye’de Çin algısı, 1923-1971

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 1, 22 - 42, 30.06.2021

Deniz Gürsoy

https://doi.org/10.38154/cjas.3

Öz

Bu çalışma, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu 1923 ile Türkiye’nin Çin Halk Cumhuriyeti’ni tanıdığı 1971 yılları arasında Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi’nde yer alan belgeler çerçevesinde, Türkiye resmi otoriteleri nezdindeki Çin algısını tartışmayı amaçlamaktadır. Bu dönem, söz konusu algının tarihsel birikimle nasıl biçimlendiği, Osmanlı döneminden devralınan bilgi ve siyaset birikiminin bu algıya nasıl yansıdığı ve özellikle iki ülkede gerçekleşen toplumsal, siyasal ve iktisadi dönüşümlerin bu algı bağlamında nasıl bir rol oynadığının incelenmesi için verimli bir dönemdir. Öncelikle Osmanlı’nın geç 19. yüzyıldaki Çin algısı değerlendirilecek ve bu dönemden Cumhuriyete intikal eden sürekliliklerin izi sürülecektir. Ardından Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğu 1949 yılına kadar olan dönemde, Türkiye ile Çin arasındaki diplomatik ilişkiler çerçevesinde iki ülkenin birbirini nasıl algıladığı ele alınacaktır. Bu dönemde Çin entelijansiyası için Kemalist modernleşmenin örnek teşkil eden niteliği bağlamında gelişen ilişkiler önem arz etmektedir. Son olarak ise Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşundan, Türkiye tarafından tanınmasına kadar geçen süreçte Türkiye resmi otoritelerinin Çin bölgesini ve bu bölgedeki hükümetleri nasıl gördüğüne bakılacaktır. Bu vesileyle, Türk devletinin Çin algısında süreklilik arz eden bazı nitelikler ile Çin Müslümanları, Doğu Türkistan ve Çin’in Rusya ile ilişkiler bakımından taşıdığı önem gibi konular olduğu; bununla birlikte Türkiye’nin ilgili dönemde bütünlüklü ve tek bir Çin politikasına sahip olmadığı bulguları ortaya konacaktır. Ayrıca, Türk dış politikasının, ilgili dönemde tek modeli ve kaynağı Avrupa olan belirli bir modernleşmeci bakış çerçevesinde işlemesi ve bu işleyişin Çin algısına yansımaları değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Çin, Çin algısı, modernleşme, Türk dış politikası, Cumhuriyet Arşivi

The perception of China in Turkey, 1923-1971

Öz

This study discusses the perception of China among Turkish authorities, within the framework of the documents in the Republican Archives, Turkish Presidency State Archives of the Republic of Turkey, between the years of 1923, when the Republic of Turkey was founded and 1971, when Turkey recognized the People's Republic of China. 1923-1971 is a productive period to examine how the perception in question was shaped by historical accumulation, how the knowledge and political accumulation inherited from the Ottoman period reflected on this perception, and how the social, political, and economic transformations that took place in the two countries played a role in this perception. First, the Ottoman perception of China in the late 19th century will be evaluated and the continuities that passed from this period to the Republic will be traced. Then, how the two countries perceived each other within the framework of diplomatic relations between Turkey and China in the period until 1949, when the People's Republic of China was established, will be discussed. During this period, the relations that developed in the context of the exemplary character of Kemalist modernization are important for the Chinese intelligentsia. Finally, it will be examined how Turkish official authorities view the Chinese region and the governments in the period between the establishment of the People's Republic of China and its recognition by Turkey. In this way, some continuous characteristics of Turkey’s perception of China and continuous topics such as the importance of Chinese Muslims, East Turkestan, and China in terms of relations with Russia are explained. The findings reveal that Turkey did not have a single Chinese policy in this period. As the Turkish foreign policy of the period in question operates within the framework of a particular modernization perspective, the reflections of this process on the Chinese perception are evaluated.

Anahtar Kelimeler

China, perception of China, modernization, Turkish foreign policy, Republican Archives of Turkey

Kaynakça

• Adıbelli, Barış. 2008. Doğu Türkistan. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Altan, Selda. 2013. “Osmanlı’ya Doğudan Bakmak: 20. Yüzyıl Dönümünde Çin’de Osmanlı Algısı ve Milliyetçilik”. Türkiye’de Çin’i Düşünmek: Ekonomik, Siyasi ve Kültürel İlişkilere Yeni Yaklaşımlar. Der. Selçuk Esenbel, İsenbike Togan ve Altay Atlı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi: 90-114.
• Atlı, Altay. 2013. “12 Mart Muhtırası ve Türkiye’nin Çin Halk Cumhuriyeti’ni Tanıması”. Türkiye’de Çin’i Düşünmek: Ekonomik, Siyasi ve Kültürel İlişkilere Yeni Yaklaşımlar. Der. Selçuk Esenbel, İsenbike Togan ve Altay Atlı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi: 147-169.
• Çelik, Zeynep. 2020. Avrupa Şark’ı Bilmez: Eleştirel Bir Söylem (1872-1932). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Dışişleri Bakanlığı. 1971. “Türkiye Cumhuriyeti ile Çin Halk Cumhuriyeti Arasında Diplomatik İlişkiler Kurulmasına İlişkin Ortak Bildiri”. Dışişleri Belleteni. 83.
• Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi. “Sinoloji Anabilim Dalı”. Erişim tarihi: 29.01.2021. http://www.dtcf.ankara.edu.tr/dogu-dilleri-ve-edebiyatlari-bolumu/sinoloji-anabilim-dali/
• Eberhard, Wolfram. 1941. “Yeni Türkiye ve Çin: Atatürk Bibliyografyasına İlave”. Belleten. 5(20): 625-633.
• Eberhard, Wolfram. 1943. “Eski Çin Kültürü ve Türkler”. Çev. İkbal Berk. DTCF Dergisi. 1(4): 19-29
• Fidan, Giray. 2019. Cumhuriyet’in Çinli Misafirleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Frank, Andre Gunder. 2010. Yeniden Doğu: Asya Çağında Küresel Ekonomi. Çev. Kamil Kurtul. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Georgeon, François. 2006. Sultan Abdülhamid. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Homer Kitabevi.
• Karl, Rebecca E. 2007. Staging the World: Chinese Nationalism at the Turn of the Twentieth Century. Durham: Duke University Press.
• Kuzuoğlu, Uluğ. 2013. “Osmanlı’nın Şincan’ı “Türkistan-ı Çini”: Karşılıklı Algı ve Tesir”. Türkiye’de Çin’i Düşünmek: Ekonomik, Siyasi ve Kültürel İlişkilere Yeni Yaklaşımlar. Der. Selçuk Esenbel, İsenbike Togan ve Altay Atlı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi: 115-146.
• Oran, Baskın. 2011. “TDP’nin Kuramsal Çerçevesi”. Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar. Cilt I: 1919-1980. Ed. Baskın Oran. İstanbul: İletişim Yayınları: 20-53.
• Sarısır, Serdar ve Neşe Özden. 2018. “Milliyetçi Çin Hükümeti’nin Formoza Adası’na Çekilmesi ve İlk On Yılı (Türk Kaynaklarına Göre, 1950-1960)”. History Studies. 10(9): 275.300.
• Sönmezoğlu, Faruk vd. 1992. Uluslararası İlişkiler Sözlüğü: Uluslararası Politika, Diplomasi Tarihi, Uluslararası Örgütler, Uluslararası Hukuk, Uluslararası İktisat, Ülkeler. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Tellal, Erel. 2011. “1945-1960: Batı Bloku Ekseninde Türkiye -1: SSCB’yle İlişkiler”. Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar. Cilt I: 1919-1980. Ed. Baskın Oran. İstanbul: İletişim Yayınları: 499-521.
• Temel, Mehmet. 2007. “Atatürk Devrimlerinin Çin Aydınlarınca Algılanışı ve XX. Yüzyılın İlk Yarısındaki Türkiye-Çin İlişkilerine Yansıması”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 21: 105-123.