"Heft Peyker"in Türk edebiyatına edebi etkisi: Nevai ve Nevizade Atayi örneğinde

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 2, 71 - 79, 26.12.2025

Lale Hidayetqızı

Öz

XII. yüzyıl Azerbaycan edebiyatının büyük temsilcisi olan Nizâmî Gencevî, “Hamse” adlı eserler dizisiyle Doğu edebi dünyasında haklı bir şöhret kazanmıştır. Bu beş eserin dördüncüsü olan Heft Peyker, klasik Türk edebiyatında gerek aynı gerekse farklı başlıklarla yeniden işlenmiş ve yorumlanmıştır. Nizâmî'den sonra birçok şair, eserlerinde yedi sayısının metafizik ve felsefi anlamlarına yer vermiştir. Şairin bu rəqəmi seçmesi kesinlikle tesadüfî değildir; zira yedi, kadim dönemlerden beri kutsallık atfedilen ve gizemli anlamlar yüklenen bir sayı olmuştur.
Yedi sayısı Çin, Yunan, Mısır, Hint ve Türk mitolojilerinde kutsal kabul edilmiş; İslam, Yahudilik ve Hristiyanlık gibi semavi dinlerin kutsal metinlerinde Tanrı ile dünya arasındaki bağı sembolize eden bir unsur olarak sıkça anılmıştır. İlahi ve ezoterik bir güce sahip olan bu sayının sembolik değerini çok iyi kavrayan Nizâmî Gencevî, onu edebî düzleme taşıyarak özgün bir şiirsel yapı kurmuştur.
Nizâmî’den sonra Türk edebiyatında yedi sayısını merkeze alan ilk mesnevi, Ali Şîr Nevâî tarafından kaleme alınmıştır. Çağatay Türkçesiyle yazdığı eserler kısa sürede Türk dünyasında yayılmış ve büyük ilgi görmüştür. Nevâî’nin edebî mirası, Osmanlı şairleri üzerinde de derin etkiler bırakmış; bu mirası sürdüren isimlerden biri de Nev‘îzâde Atâyî olmuştur. Atâyî, Nizâmî’ye nazire olarak kaleme aldığı Heft Han adlı mesnevisinde doğrudan Nizâmî'den ilham almış görünse de, eserinde Nevâî etkisi daha belirgindir. Bu mesele makalede ayrıntılı şekilde incelenecektir.
Nizâmî’nin izinden giden bu şairlerin dördüncü mesnevileri çoğunlukla irfanî ve tasavvufî karakter taşıdığı için çalışmada özellikle tevhid, münacaat ve na‘t bölümlerinde kullanılan sayısal sembollerin gizemli yönlerine odaklanılmıştır. Şairlerin sahip olduğu zengin ilmî ve entelektüel birikim, eserlerinin neredeyse her beytine yansımaktadır. Bu makalede Heft Peyker’e karşılık olarak kaleme alınan Seb‘ayi Seyyâr ve Heft Han mesnevilerinde ortak ve farklı şekillerde kullanılan bazı sayısal tonlamalar açıklanarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevai , Nevizade Atayi , "Sebeye Seyyar" , "Heft han" , karşılaştırma

Literary Impact of Haft Paykar on Turkish Literature: Navoi and Atayi

Öz

Nizami Ganjavi, the great wordsmith of 12th century Azerbaijan, managed to gain fame in the Eastern world with his “Hamsa”. Heft Peyker, the fourth of the five, has been rewritten with the same or different titles in classical Turkish literature. After Nizami Ganjavi, many poets touched upon the philosophy of the number seven.
It was not for nothing that the great poet gave his work the number seven. The number seven has fascinated humanity since ancient times. The number seven is among the most mysterious numbers.
The sanctity of the number seven has always been believed in Chinese, Greek, Egyptian, Indian and Turkish mythologies. The number seven, which is frequently mentioned in the holy books of Islam, Judaism and Christianity, is accepted as a number that connects God and the world. Philosopher-poet Nizami Ganjavi deeply learned the “Seven” miracles, which have a divine and secret power, and did not hesitate to introduce them into literature.
The first of the masnavis written about the number seven in Turkish literature after Nizami belongs to Alişir Navaiyi. The works written by the poet in Chagatai Turkish enabled him to spread and be loved in the Turkish world in a short time. Many Ottoman poets took advantage of Navayi's legacy and tried to follow in his footsteps. One of them is Navizadeh Atayi. Although he wrote “Haft Khan” in response to Nizami Ganjavi, it is possible to see that he was more influenced by Navayi in his masnavi. I will try to explain this in detail in my article.
Since the 4th masnavis of the poets who continue the Nizâmî tradition are works of a Sufi nature, we will focus more on the mystery of the numbers in the tevhid, minât and nat sections in this article.
The rich knowledge and worldview of the poets is evident in almost every couplet of the works. The article explains some number tones used in similar and different images in the “Sabaye Sayyar” and “Haft Han” masnavis written in response to “Haft peykar”.

Anahtar Kelimeler

Alishir Navai , Navizadeh Atayi , "Sabaye Sayyar" , "Haft khan" , comprasion

“Həft Peykər”in Türk Ədəbiyyatına ədəbi təsiri: Əlişir Nəvai və Nəvizadə Ətayinin kontekstində

Öz

XII əsr Azərbaycanın görkəmli söz ustadı Nizami Gəncəvi “Xəmsə”si ilə Şərq ədəbi aləmində şöhrət qazana bilmişdir. “Beşlik”in dördüncüsü “Həft peykər” klassik türk ədəbiyyatında eyni və ya fərqli başlıqlarla yenidən işlənmişdir. Nizami Gəncəvidən sonra bir sıra şairlər yaradıcıqlarında yeddi rəqəminin fəlsəfi mənalarına toxunmuşlar.
Mütəfəkkir şairin əsərinə yeddi rəqəmini seçməsi təsadüfi deyildir. Qədim dövrlərdən etibarən yeddi rəqəmi insanlığın diqqətini cəlb etmişdir. Yeddi rəqəmi ən sirli saylar arasında yer alır. Çin, Yunan, Misir, Hind və Türk mifologiyalarında yeddi rəqəminin müqəddəsliyinə hər zaman inanılmışdır. İslam, Yəhudi və Xristianlıq kimi səmavi dinlərin müqəddəs kitablarında tez-tez adı çəkilən yeddi rəqəmi, Tanrı ilə dünyanı birləşdirən bir say olaraq qəbul edilmişdir. İlahi və ezoterik bir qüvvəyə malik olan “yeddi”nin möcüzələrinə filosof şair Nizami Gəncəvi dərindən yiyələnmiş və bu konsepti ədəbiyyata gətirməyə tərəddüd etməmişdir
Nizamidən sonra türk ədəbiyyatında yeddi rəqəmi ilə bağlı yazılan məsnəvilərin ilki Əlişir Nəvaiyə məxsusdur. Şairin Çağatay türkçəsiylə yazdığı əsərlər onu qısa müddət ərzində türk dünyasında yayılmasına ve daha çox sevilməsinə səbəb oldu. Bir çox Osmanlı şairi Nəvayinin mirasından yararlanmış ve onun izlərini sürdürməyə çalışmışlar. Bunlardan biri də Nəvizadə Ətayidir. O, Nizami Gəncəviyə cavab olaraq “Həft xân” adlı məsnəvini yaratmış olsa da, bu əsərdə onun daha çox Nəvaidən təsirləndiyini müşahidə etmək mümkündür. Bu məsələ məqaləmdə ətraflı şəkildə təhlil ediləcəkdir.
Nizaminin ənənələrini davam etdirən şairlərin 4cü məsnəviləri irfani xarakterli əsərlər olduğu üçün bu baxımdan məqalədə daha çox tövhid, minacat və nət hissələrindəki rəqəmlərin müəmmallığına diqqət yetirəcik.
Şairlərin zəngin elmi ve dünya görüşü əsərlərin demək olar ki, hər beyitində təcəlli edir. Məqalədə, “Həft peykər”ə cavab olaraq yazılan “Səbeyi-səyyar” və “Həft xan” məsnəvilərinin oxşar və fərqli şəkillərdə istifadə olunan bəzi say tonlarının izah edilmişdir.

Anahtar Kelimeler

Əlişir Nəvai , Nəvizadə Ətayi , "Səbeye Səyyar" , "Həft xan" , müqayisə

Etik Beyan

Öncədən təşəkkürlər

Destekleyen Kurum

AMEA

Kaynakça

• Araslı, N. (1980). Nizami və türk ədəbiyyatı. Bakı: Elm.
• Səfərli E. (2022). Türkanə sözünün misilsiz ustadı. Bakı: Elm
• Allahverdiyeva, Z. (2020). Əlişir Nəvai yaradıcılığında Nizami Gəncəvi şəxsiyyətinə baxış. Bakı: “Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq” №1, s. 80-85
• Navoiy, A. (n.d.). Xamsa: Sab’ai Sayyor (nazm) [PDF file]. Retrieved May 7, 2025, from https://n.ziyouz.com/books/alisher_navoiy_asarlari/Alisher%20Navoiy.%20Xamsa.%20Sab'ai%20sayyor%20(nazm).pdf
• Karacan, T. (1974). Nevizade Atayinin “Heft han” mesnevisi. İnceleme metni. Ankara: Sevinç matbaası
• Həbibbəyli, İ. (2023). Əbədi yaşarlığın Əlişir Nəvai nümunəsi. Daşkənd-Bakı: Əlişir Nəvai və XXI əsr – konfrans materialları
• Bədəlova, T. (2024). Nizamini anlamaq ehtiyacı. Bakı: Elm və təhsil
• Ögel, B. (2010). Türk mitolojisi, I cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi
• Binnətova, A.Ü. (2020). Əlişir Nəvai və Azərbaycan. Bakı: “Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq” №1, s. 57-67
• Хасанов, С. (1990). Роман о Бахраме, Ташкент, (автореферат)
• Köprülü, F. (1941). “Ali Şir Nevai”, İstanbul: Türk tarih kurumu
• Rzasoy, S. (2021). Nizaminin “Yeddi gözəl” poem